Тыва дылым чоргааралым сценарий

4-ку класска тыва дыл болгаш чогаалга моорей

Темазы: «Тыва дылым – чоргааралым»

Сорулгалары:

1) Уругларны тыва дылынга улам ынак, ону унелеп, чугаага болгаш бижилгеге шын ажыглап билиринге ооредир;

2) Тыва улустун аас чогаалын хундулеп, ону камнап билиринге кижизидер;

Дерилгези: Плакаттарда улегер домактар, дыл дугайында уран-чечен состер болгаш шулуктер.

Улегер домактар:

1. Торел дозу ‒ ава, тоогу дозу – дыл.
2. Шын соске чон ынак, шык черге унуш ынак.
3. Багда дон быжыг, состе шын быжыг.
4. Мал киштежип таныжар, кижи чугаалажып таныжар.
5. Чанчыл билир — чоок торел, дылын билчир — хан торел.

Шулуктер болгаш уран-чечен состер:

Чонум, Чуртум, Дылым – Тыва,

Чоргаарланыр чувем ол-дур,

Кайызы-даа турбаан болза

Канчап мени тыва дээр

Ынчангаштын дылывыска

Ынак болуп корээлинер

Дылды, чонну, Тывавысты

 Тынывыс дег камнаалынар.

(Чооду Кара-Куске)

А.Уержаа «Ие дылым»

Арга-эзим аялгазын,

Агым сугнун шулураажын,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурарын,

Чуулган кошке динмирээрин,

Шуурган-хаттын улуурун-даа

Дыннап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-дур.

Кандыг-даа дыл менээ домей,

Кандыызын-даа хундулээр мен.

Ынчалза-даа торээн дылым─

Ыдыкшылдыг кызыл тыным,

Ийи харлыг чажымдан-на

Ием менээ айтып берген

Игил ырын сагындырар

Ие дылым ындыг кончуг…

Уран-чечен сос:

1. «Дыл каяа-даа, кажан-даа, кымга-даа эн-не чугула чепсек».

Моорейнин негелдези

4-ку класстын оореникчилеринин боттарынын торээн дылын кайы- хире билирин, ынаан янзы-буру онаалгалар дузазы-биле хынаар. Моорейге уш одуруг, уш команда болуп алгаш киржир. Команда бурузу капитанныг болур. Команда бурузунден бир кижи тыва дылынын дугайында бир шулук чугаалаар.

Моорейнин чорудуу

Чонум, Чуртум, Дылым – тыва

Чораарланыр чувем ол-дур.

Кайызы-даа турбаан болза,

Канчап мени тыва дээрил?

Ынчангаштын дылывыска

Ынак болуп корээлинер.

Дылды, чонну, Тывавысты

Тынывыс дег камнаалынар.

(Чооду Кара — Куске)

Башкынын киирилде созу.

Моорей 4 кезектен тургустунган:

1. «Торээн дылын билир сен бе?» ‒ уругларнын бодунун дылын кайы-хире билирин хынаар.
2. Капитаннар моорейи.
3.  Сагынгырлар-тывынгырлар моорейи.
4. Тыва дылдын терминнеринге хамаарышкан кроссворд.

I-ги кезек: «Торээн дылын билир сен бе?»

Онаалгазы: Бердинген диалект состерни литературлуг дылда канчалдыр адаарын тып бижиир.

1. Суге / Балды/
2. Шон /Чагы/
3. Донгуу /Хонек/
4. Ченгей /Чаавай/
5. Сокур копеек /Согур копеек/
6. Чанчаныр /Аттынар/

II-ги кезек: Капитаннар мөөрейи

Айтырыгларга холун кодургеш, шын харыыны бээр.

1. Кым? Чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээ (чуве ады).
2. Кылыг сөозу деп чул? (чугаа кезээ)
3. Домактын чугула кежигуннери (кол сос, соглекчи)
4. Сан адынын айтырыглары (каш, чеже)
5. Тодарадылганы домакка демдеглээри (дыйлагар шыйыг)
6. Тыва дылда чеже падеж барыл? (чеди)

        III-ку кезээ: Сагынгырлар-тывынгырлар моорейи        

Онаалгазы: Команда бурузу 2 тывызык, 3 улегер домак, 1 узун-тыныш, 1 дурген-чугаа, 2 кожамык, 2 тоол адаан турар. Белеткел 10 минута.

Шииткекчилер туннелди ундурер.

I-ги, II-ги, III-ку черлерни шаннаар. «Тыва дылым – чоргааралым» деп моорейге толептиг болган командага ангы тускай шанналды бээр.                  

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

детский сад «Сайзанак» с.Булун-Терек Чаа-Хольского кожууна

Тѳрээн дылым — чоргааралым!

Воспитатель старшей группы

Ооржак А.Б.

Торээн дылым — чоргааралым!

(Ада –иелерге хоглээшкин)

Хундулуг ада –ие !

Силерни торээн тыва дылывыстын чамдык дурумнерин сактып келири – биле хоглуг оюнче чалап тур бис. Даалгалар Силерге нарын эвес болур, а харын – даа хулумзуруг – биле оларны Силер кууседир боор Силер. Бир дугаар холун кодурген кижи мурнай харыылаар эргени алыр. Менээ мээн дузалакчыларым дузалажыр,оларны санаашкын – биле шилип алыылынар.

Коданы ак , хою кара. Чунун дугайында тывызык – тыр? (ном). Ном чулер чокта утка чок болурул? ( ужуктер).

Моорейивисти « Алфавитти кым эки билирил ?» деп маргылдаадан эгелээр – дир бис.

1.Алфавит чуу деп ужуктен эгелээрил? (А), чуу деп ужукке тонерил?( Я).

Б деп ужуктун соонда ужук (В).

О деп ужуктун соонда ужук .

Г деп ужуктун соонда ужук.

Р деп ужуктун соонда ужук.

Ж деп ужуктун мурнунда ужук.

У деп ужуктун соонда ужук.

Ы деп ужуктун мурнунда ужук.

2. Тыва алфавитте каш ужук барыл? Алфавиттин 5 дугаар ужуун аданар, 10 дугаарын, 14 дугаарын,31 дугаарын, 3 дугаарын,6 дугаарын,32 дугаарын.

Оюннун ийиги кезээнде « Ыытаваспай» оюн ойнаар бис. Мен состер адаарымга, силер ону слогтарга чаргаш, салааларынар – биле слогтун тунун ,ыытавайн, коргузер Силер. 1 слог – 1 салаа, 2 слог- 2 салаа.

Ыяштар.час,аътчыгаштар,парк,дилгижек, харжыгаш, сандай, аптара,уруглар, ивижи, торгу, аяк.

Оюннун ушку кезээ « Состен тургус».

Мээн адаан созумден чаа сос тургузар Силер. Чижээ : бинт – бант.

Чаг – час, хем – хеп, чаъс – часкы, торга – торгу,балыг – балык, чон – чоон,ужук – ужур.

4ку кезээ.(ъ демдектиг состер).

Тывызыксыг тыва дылда

Дыка онза «кадыг» сос бар.

Тыпкан кижи «угааныгбай»,

Тыва дылдын тергиини – дир.

Аъш –чем, каът, чаъс, аът, оът,эът, чуък, дуъш.

5ки кезээ.

Аай – дедир « былдап» кааптар,

Антонимнер база онза,

Адап тургаш санаалынар,

«Алдырбаспай» кым боор эвес.

Ак – кара, аар – чиик, чоон – чинге, тодуг – аш, хоглуг – мунгак,кашпагай – шушпен,кадык – аарыг.

6 – гы кезээ.

«Бижиири домей, утказы ангы».

Будук – будук,ажык- ажык, от – от, ус – ус, эш – эш,кадык – кадык, ат – ат, арга – арга, час – час.

7ги кезээ. « Эргижирээн состер».

Ойнаар – бажын, оттуг – терге, ужар – хеме, чычаан, дириг –чурук, демир – удазын, хораа (комитет).

Тыва чонум хундулээчел,

Дылы безин эптиг, чымчак.

Эрткен – душкен кижилерге

Эжиктери ажык турар. (Монгуш Олчей – оол).

Туннелдерни ундуруп, тиилекчилерни шаннаары.

Кл башкызы: Доктугу А. А.

Тема: Тыва дылым — төрээн дылым

Сорулгазы. Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, сөстерни шын адап билир кылдыр, сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр. Тыва улустуӊ аас — чогаалын хʏндʏлеп, ону камнап билиринге кижизидер. Тыва оюннарны ойнап билиринге өөредир.

Дерилгези. Бижиттинген ʏлегер домактар, кожамыктар, тевектер, чуруктар. Дыл дугайында уран — чечен сөстер.

Бижиттинген ʏлегер домактар.

1. Υлегер сөсте нʏгʏл чок, ʏер сугда балык чок.

2. Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.

3. Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.

4. Шын сөске чон ынак, шык черге ʏнʏш ынак.

5. Багда доӊ быжыг, сөсте шын быжыг.

Кичээлдиӊ чорудуу.

1. Организастыг кезээ

Башкы кичээлдин сорулгазы — биле командаларны болгаш келген аалчыларны таныштырар. Жюрини тускай столче чалап олуртур.

II. Башкыныӊ киирилде беседазы.

— Уруглар бөгун бис «Тыва дылым — төрээн дылым» деп сагынгыр, тывынгырларныӊ маргылдаазын эрттирер бис. Баштай мен силерге тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ дугайында беседаны кылыр — дыр мен.

Бистиӊ дылывыс байлак, ырывыс аянныг. Ол дээрге өгбелеривистиӊ салгалдарга арттырган эртинези — дир.

Дыл каяа — даа, кажан — даа, кымга — даа эӊ — не чугула чепсек.

Сөс — биле өлʏрʏп — даа болур, сөс — биле эмнеп, диргизип — даа болур. Бистиӊ төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чʏге төрээн дылывыс дээрге. Ол бистиӊ ада — өгбелеривистиӊ, кырган — ачаларывыстыӊ, кырган — аваларывыстыӊ төрээн ада — иевистин дылы — дыр. Силер бичии ʏӊгеп туруӊардан — на эгелээш, бичии тургаш баштай — ла дыӊнап, адап өөренген биске эӊ — не эргим сөстеривис авай, ачай, акым, дуӊмам, угбам.

Бо сөстерни силер тыва дылга чугаалаар силер. Ынчангаш тыва дыл бистиӊ төрээн дылывыс — дыр. Тыва дыл база өске бʏгʏ дылдар — биле бир дөмей эӊ чараш, байлак, чечен дылдарныӊ бирээзи — дир. Υжʏк — бижик чок турган шагда безин тыва дыл кончуг сайзыраӊгай турганын хөй — хөй чылдарда читпейн дамчып келген улустун эгээртинмес байлак аас чогаалы бадыткап турар.

Тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни тыва улус дыка хʏндʏлээр турган. Чечен кижилер уран — чечен сөстʏ камныг сайзырап, олар аразында маргыжып, чижир турганнар. Оларныӊ сөстʏ кончуг камнап, дорт, тода кылдыр адап, улам сайзырадып чораанын ʏлегер домактардан, тывызыктардан, тоолдардан көрʏп турар бис. Ынчангаш кижи бодунун төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер — биле холувас, чугаалаарда эптиг — эвилеӊ, эки сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап чорааш, өске чоннарныӊ дылын база хʏндʏлээри чугула.

1. Самбырада бижээн шʏлʏк. РФ — тин школаларыныӊ алдарлыг башкызы Алексей Арапчорныӊ шʏлʏʏнден ʏзʏндʏнʏ номчуур.

Төрээн дылды уттур болза

Төрел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык көрбес апаар —

Ынчангаштыӊ ийи дылды

Ылап билзе чоргаар чоруур.

1. Командалар рапорттарын берип турар.

1-ги бөлʏктʏн командазы «Сөскурлер» девизи: «Сөглээн сөс, керткен ыяш».

2-ги бөлʏктʏн командазы «Эрестер» девизи: «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

«Тыва дылым төрээн дылым» деп сагынгыр — тывынгырларныӊ маргылдаазынга киржиринге белен.

1. Шʏлʏктер чугаалаар.

Төрээн чурттун, кайын чʏден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып — даа турар — дыр бис.

Төлу биске ада — ие, чери — алдын,

Төрээн дылым олар — биле бир деӊ — эргим.

Чаӊгыс сөстен сеткил өөрʏп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай — даа берип болур.

Эдипкен сөс боодан ундур аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири — ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктʏ хемдээш чилиинге — даа чедер апаар.

Сөстʏ сөглээш, эчизин — даа көөр апаар.

Дылы — биле турган дытты ужуруппас

Аксы — биле аалды база көжурбес деп,

Ада — өгбе дужундан бээр байбаӊнарны

Тывынгырлар ʏптеп — сургап келген чуве.

Тыва сөстʏн мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап кояжыдар албан эвес,

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер —

Эгечениӊ будаан эрни ында- ла каар.

Бака — сока дылдар холуп шокарлавайн,

Баштай харын төрээн чугааӊ шиӊгээтсиӊзе,

Ѳӊнук туржук, өскениӊ — даа дылы сеӊээ

Ѳөредип каан аъдын ышкаш чажыга бээр.

Тыва чонум — таан мерген

Тывызыктаан, тоол ышкаш

Дыӊгылдайлаан, хөөмейлээн

Дылы чечен, чараш сөстʏг.

Кежээлерде олурупкаш

Кажык адар тоол ыдар.

Дурген чугаа кожамык, ыр.

Дʏндʏктерден дыӊналгылаар.

Чорумалдар эртип чыткаш,

Чолукшуп кээп дыӊнап — даӊнап,

Соон салгаан ажы — төлге

Солун — тоолун ыдып чораан.

Шорааннарга кадарчылап

Чолукшуп кээп мендилешкеш,

Чечен чараш сөзʏ — биле

Чечээргежип маргыжарлар.

Ада өлʏр -оглу артар

Ава өлʏр — кызы тургай.

Ѳгбелерниӊ чечен сөзʏ

Ѳөр чонга дамчып чораан.

1. Ийи команданыӊ капитаннарынга айтырыглар.

Жюри очколарны санап эгелээр. «Сөскʏрлер», «Эреспейлер».

1. Тыва уруглар чогаалчыларыныӊ аттарын адаар. Кым хөйнʏ адаар эвес.

2. Ниити командаларга айтырыглар: — Кандыг тыва тоолдар билирил, командалар адаар.

3. Команда бʏрʏзʏнден 1 — 1 кижи ʏнʏп келир. 7 базым бʏрʏзʏнде — ле бир нарын сөстʏ адаар.

4. Дʏрген чугаага маргыжар. Командаларныӊ кайызы эки, дʏрген хөй дʏрген чугаа чугаалаар эвес.

5. Бодалга шʏлʏктер. Кайы команда дʏрген харыылаар эвес.

1ги өөреникчи:

Школаже өөренир дээш

Уран далаш базып — ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон — биле каржып эртер.

Чолаачы — даа, бызаӊчы — даа

Чоруун кылып шуужуп турар.

Уруг ээлдек сеткил өөртʏп

Эки сөстʏ сөглеп чораан

Кандыг сөстʏ ажыглаан деп?

Харыызын тып көрʏнерем?

(Экии!)

2ги өөреникчи:

Кожазынга чеде бээрге

Коля эжи сандай салган.

Дурген — оол аа олурупкаш

Дʏлген эътти чула чиген

Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сөс чок, аспактапкаш,

Караӊнадып чана берген.

Кандыг сөстʏ уттупканыл,

Каш катап сөглевээн — дир.

(- Четтирдим деп 3 катап чугаалаваан.

— Байырлыг! дивээн).

7.Чеченнерниӊ маргыжыы.

1. Командалар кожамык ырлаарынга маргыжар.

2. Тыва улустуӊ алфавидинде каш ужук барыл? Υн илеретпес ʏжʏктер, ажык ʏжʏктер, дʏлей, ыыткыр уннерниӊ ʏжʏктери.

3. Сугга, агаар — бойдуска, шʏʏлген мөгеге оваа, кудага йөрээлдер.

4. Улустуӊ ырларын билиринге маргыжар.

5. Тевектээринге маргыжар.

1. Кичээлди туӊнээр.