Тыва дыл хунунге тураскааткан сценарий

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

ДЕТСКИЙ САД «СОЛНЫШКО» с.БУРЕН-ХЕМ КАА-ХЕМСКОГО РАЙОНА РЕСПУБЛИКИ ТЫВА

668422, Республика Тыва, Каа-Хемский район, село Бурен-Хем, улица Енисейская 14а
конт. тел. +7 394-32-3-60-75, e-mail: mbdouburen-hem@mail.ru, сайтДОУ: http://ds-solnyshko.tuva.prosadiki.ru

Тыва дыл хунун таварыштыр

«Тыва дылым-торээн дылым» деп моорейже кыйгырыг.

Бурен-Хем– 2019 чыл.

Моорейнин сорулгалары: 2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын Чазаанын даргазы Ш.В.Кара-оолдун айтыышкыны-биле ноябрь 1-нин хунун – тыва дыл хуну кылдыр чарлаанын деткип, «Солнышко» уруглар садынын ада-иелеринин тыва дылга, тыва аас чогаалга хундуткелдиг болурун кодуруп база хой-ниитинин ажылынга идекпейлиг киржирин чедип алыры.

Киржикчилери: болук бурузунден 5 ада-ие.

Эртирикчизи: Оюн М.Ю.

Негелдери: Киржикчи бурузу тыва хептиг болур.

Моорейнин этаптары: 1. Огже аалдаашкын

2. Тыва дыл дугайында беседа

3. Ада-иелерге викториналар «Тыва дылды кайы хире билир мен?..»

4.Шулук моорейи «Тыва дылым – торээн дылым»

Болур хуну: Октябрь 31, 4 шак.

Шииткекчилер: ХертекЮ.Ю.Монгуш А.В.

Шанналдар: дээди шаннал — «Тергиин номчукчу — 2019», 1-2-3 черлер – грамоталар, киришкен деп шынзылгалар.
Аянныг номчулгага болук бурузунден 1 номчукчу. Шулуктун темазы: «Торээн чуртум»

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

ДЕТСКИЙ САД «СОЛНЫШКО» с.БУРЕН-ХЕМ КАА-ХЕМСКОГО РАЙОНА РЕСПУБЛИКИ ТЫВА

Тыва дыл хунун таварыштыр

«Тыва дылым-торээн дылым»

деп моорей.

Тургузукчу башкы- Оюн М.Ю.

Бурен-Хем — 2019 чыл.

Шулук моорейи «Тыва дылым – торээн дылым»

Хундускунун мендизи-биле хундулуг, аалчылар, деткикчилер база «Солнышко» уруглар садынын эн-не дидим, талантылыг ада-иелери!!!.

2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын Чазак даргазы Ш.В.Кара-оолдун айтыышкыны-биле ноябрь 1-нин хунун – тыва дыл хуну кылдыр болза чарлаан. Ынчангаштын ноябрь 1-нин хуну бистерге болза байырлал боор, байырлал таварыштыр шуптунарга изиг байыр чедирип тур мен.

Моорейивистин 1-ги кезээ. Беседа «Тыва дыл».

Тыва дыл – тыва чоннуң УК дылы, Түрк дылдар бөлүүнге хамааржыр. 4 аңгы диалектилиг: төп (ниити национал чугаа болгаш литературлуг дылдың таваанда чыдар), барыын, тожу болгаш мурнуу-чөөн. Моол, орус болгаш төвүт дылдардан үлегерлеттинген сөстер хөйү-биле ажыглаттынып турар.

1927 чылда латинчиткен алфавитке үндезилеттинген национал бижик тургузарының дугайында доктаалды Тыва Арат Республиканың девискээринге үндүрген. Герман үжүктерде үндезилеттинген тыва национал бижикти лама-башкы Моңгуш Лопсаң-Чиңмит чогааткан бооп турар. Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин 1930 чылдан бээр хоруп каапкан.

1930 чылга чедир Тывага моол бижикти база идекпейлиг ажыглап турган. 1930 чылдан бээр орус дыл шинчилекчилери боттарының чогааткан «Чаа түрк алфавитке» үндезилээн бижиин тывага нептередип эгелээн. Бо-ла чылдарда бижи чок чорукту узуткаарынга солуннар база улуг рольду ойнаан дээрзин демдеглээр апаар

1941-1944 чылдарда латин хевирлиг тыва бижик СССР-ниң көвей чоннары ышкаш кирилл бижимелче шилчээн.

1990 чылдың декабрьда «Тыва АССР-ниң дылдарының дугайында» хоойлузу-биле тыва дыл күрүне дылы апарган.

1990 чылдарның эгезинде республикага национал-регионалдыг компонентилер киирип турда, национал школаларны тургускан. Оларга төрээн дыл — 1-ден 6 класска чедир өөредилге дылы, 1-ден 11 класска чедир өөренир эртем кичээли апарган.

Тыва кижи, боду, төрээн дылының онзагайын билбес болур чүве. Бир эвес эртем билиглиг кижи тыва чоннуң чугаазын өске улустуң чугаазы- биле деңнептерболза, шак ынчан чүгле, тыва чугааның өске дылдар данылгалып турар онза чүүлдери көстүбээр. Тыва дыл кижи ышкаш, боду тускай чаңныг. Тыва чугааның аажызын тодаргай көрүп көрээли. Алфавитте 36 үжүк бар.

А а Бб В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж

З з Ии Й й К к Л л М м Н н ң

О о Ө ө П п Р р Сс Т т У у Ү ү

Ф ф Х хЦц Ч ч Ш ш Щ щ ъ Ы ы

ь Э эЮю Я я

Тыва алфавитке улуг ‘Ң’ деп үжүктү бирде бижиир, бирде биживес боор чүве. Ол үжүктү биживес чылдагаан бар. Тыва сөс кажан-даа ‘ң’ деп үжүктен эгелевес боорчүве. Чамдыкта, домак иштинде шупту сөстерни чүгле улуг үжүк-биле бижиир херек тыпты бээр, шак ынчан улуг ‘Ң’ деп үжүк херек апаар.

Моорейивистин 2-ги кезээ. Викториналар

1.Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930, июнь 28)

2.Латин дылга ундезилээн алфавиттин толевилелин кым чогаатканыл? (М.Лопсан-Чимит, 20 чыл.тонч)

3.Эн-не баштай ужук-бижикти Тыва араттар каяа ооренип турганыл? (кызыл оглерге, чайлаг школаларынга 6 хардан 60 харга чедир ужук-бижик чок чорукту узуткаар дээш ооредип эгелээн)

4.Тыва дылдын орус дыл данылгалы чул? (тыва дыл-турк дылдарга хамааржыр, а орус дыл- славян, алфавит 33, 36, у, н, н)

5.Каш класстан эгелеп тыва дыл эртемин ооренирил? (2 класс)

6.Тыва дылда каш чугаа кезектери барыл? Болуктери. (10 чугаа кезектери, тускай, дузалал)

7.Домак деп чул? Хевирлери (Тонген утканы илередип турар состер болгаш сос каттыжыышкыннары, бодуун, нарын)

8.Тыва дылдын стильдери (эртем стили, ном стили)

9.Тыва дылда домак кежигуннери. (5 домак кежигуну, чугула, 2ги черге кежигуннер)

10.Стилистика деп чул? (дылдын стильдерин ооренир бир адыр)

11.Тыва литературада баштайгы тоожу (Степан Сарыг-оол «Белек»)

12.Тыва литературада баштайгы шулуглел(Сергей Пюрбю «Чечек»)

13.Очерк деп чул (Херек кырында бар боттуг чуулдерге ундезилеп бижээн жанр)

14.Роман деп чул? (Улуг хемчээлдиг чогаал)

15.«Хайыраан бот » деп шиинин автору (Виктор Кок-оол)

16.Тыва литератураны каш уе-чадага хуваарыл? (1 ги чада – тыва литературанын тывылганы болгаш баштайгы базымнар (30 чылдардан 45), 2 чада – тыва литературанын Россияга каттышкаш хогжээни 45-70 чылдар, 3 чада – 70 чылдардан амгы уеге дээр хогжулдези).

17.Бирги салгалдын чогаалчыларын аданар. (Степан Сарыг-оол, Салчак Тока, Виктор Кок-оол, Сергей Пюрбю, Бай-кара Ховенмей, Олег Саган-оол).

18.Бир дугаар тыва дыл дугайында шулук бижээш репрессиялаткан чогаалчы (Сергей Пюрбю).

Моорейнин 3-ку кезээ: Шулук моорейи.

Жюрилернин ажылы.

Шанналдар.

Источник

Төлевилел

Тыва дыл хүнүнге тураскааткан айның чижек планы

№	Хемчеглер	Болур чери	Болур хүнү	Харыылаар албан черлери болгаш харыысалгалыг улус
1	Кожууннарже «Үш ыдык» деп дыл болгаш культурлуг Тыва Республиканың социал-экономиктиг сайзыралынга тыва дылдың үнезин делгемчидериниң талазы-биле бүгү талалыг үнүүшкүн (культура-чырыдыышкынныг хемчеглер, лекциялар, чон-биле ужуражылгалар, төлевилелдер көргүзүп тайылбырлаары болгаш оон-даа өске);	Бүгү кожууннарга	2.10 – 27.10	НХШИ, ТКУ, ТГШИ, кожуунарнын тыва дыл болгаш чогаал башкыларыннын методкаттыжыышкыннарынын удуртукчулары
	1.1.Национал школа хөгжүдер институт база тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязының школаларже үнүүшкүннери: – Тыва дылдың болгаш литератураның чижек ажылчын программаларының презентациязы (К.Б. Доржу, Л.Х. Ооржак); – лекция «Тыва дыл дугайында шүлүктерниң уран-чечени» (К.Б. Доржу); – лекция «Самбукайның чугаазы» деп тоожуда келин кижиниң сагыыр дүрүмнерин көргүскени» (А.Х. Херел); – лекция «Төрээн дылың, төрээн чонуң, төрээн чуртуң – ожууңнуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум» – А. Даржай (В.О.Домур-оол); – Мастер-класс «Тыва шүлүкте «ожук даштары» (М.Н. Ооржак, Туранның 2 дугаар школазының башкызы); – мастер-класс «А. Даржай «Авамга» (А.М. Сат, Туранның 2 дугаар школазының башкызы); – мастер-класс «Домактың ийиги черге кежигүннери» (У.Н. Сады, Кызыл-Чыраа школазының башкызы); – тыва дылга кичээл-таныштырылга (орус дылдыг уругларга), (Ч.А. Сарыглар, Кызылдын 9 дугаар гимназиязынын башкызы); – лекция «Тыва өг-бүлениң кижизидилгезиниң ужурлары» (О.М. Дамчай); – лекция «Чоннарның культураларының харылзаазының кижизидилгеге ужур-утказы: республика школаларының дуржулгазындан» (Т.А. Эренчинова); – лекция «Мөзү-шынар кижизидилгезинде тос сүзүктерниң утказы» (Г.Д. Сундуй). – көргүзүг «Дылым, чонум, черим – үш ыдыым», Кызылдын №9 гимназиязының коллективи.	1.Барыын-Хемчик, Бай-Тайга кожууннары, Ак-Довурак хоорай. 2.Пии-Хем, Таңды, Кызыл кожууннары, Кызыл хоорай. 3. Кызылское президентское кадетское училище	1.Октябрь 10-11 2.Октябрь 17-18 3.Октябрь	НШХИ, тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязы. Доржу К.Б. Херел А.Х. Ооржак Л.Х. Домур-оол В.О. Ооржак М.Н. Сады У.Н. Сарыглар Ч.А. Дамчай О.М. Эренчинова Т.А. Сундуй Г.Д.
2	Тываның күрүне университединге:
«Тыва дылым – мөңге өнчүм» деп факультеттер аразынга аянныг номчулга мөөрейи;	Филология факультеди, 202 дугаар аудитория	18.10	Соян А.М., Кужугет М.А.
Студентилер болгаш башкылар аразынга диктант «Шын бижилгениң шылгалдазы»;	Филология факультеди, 124, 125, 127 дугаар аудиториялар	17.10	Куулар Е.М., Сувандии Н.Д.
Тыва чогаалдар чижээнге «Мөңге дириг чогаалдар…» деп хостуг темага факультеттер аразынга шиижиткен көргүзүглер мөөрейи;	Филология факультеди, 202 аудитория	17.10	Куулар Е.М., Соян А.М., Доржу К.Б., Кужугет М.А.
«Төрээн дылым 2050 чылда…» деп филология факультединиң студентилериниң аразынга төлевилел камгалалы;	Филология факультеди, 202 дугаар аудитория	19.10	Куулар Е.М., Чамзырын Е.Т.
«Онзагай очулга» деп ат дээш чечен чогаал үзүндүзүнүң тыва дылче очулгазы	Филология факультеди, 124 дугаар аудитория	16.10	Доржу К.Б., Кужугет М.А., Соян А.М.
ТКУ-нуң башкылар болгаш ажылдакчыларының аразынга аянныг номчулга	Филология факультеди, 124 дугаар аудитория	18.10	Соян А.М., Куулар Е.М.
Республика чергелиг аас чогаал чыыкчызы, методист, ф.э.д. Д.С. Кууларның 85 харлаанынга тураскааткан эртем-практиктиг конференция «Сат аттыг номчулгалар»;	Күш-культура болгаш спорт факультединиң хуралдаар залы	20.10	Куулар Е.М., Соян А.М.
	«Чечен сөстүг тыва дылым» деп тыва чогаалчыларның шүлүктерин номчуурунга акция.	ӨҢҮ деп тыва үжүктер тураскаалының чаны	13.10	Сувандии Н.Д. Куулар Е.М., Кужугет М.А.
	Республика чергелиг хемчээлдер
3	«Тыным болган тыва дылым» – аныяк шүлүкчүлериниң мөөрейи (электроннуг хевир).	Интернет четкизи	21.09-27.10	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас-чогаал болгаш ус-шеверлер төвү
4	Өөредилге болгаш эртем сайыды Т.О. Санчааның киржилгези-биле Тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязының хуралы: «Күрүне дылдарының өөредилге-кижизидилгеде ажыглалының айтырыглары».	Өөредилге болгаш эртем яамызының хуралдаар залы	05.10	Эренчинова Т.А., Ооржак М.Н., Иргит А.Д.
5	Орус дылдыг улуска тыва дыл кичээлдери.	(ТКУ, №9 дугаар гимназия, Тыва культура төвү	06.10- 20.10	НШХИ, ТКУ, Информатизация болгаш харылзаа яамызы, Аныяктар болгаш спорт талазы-биле яамы.
6	Амгы тыва дылдың чугула айтырыгларының талазы- биле видео-лекциялар (лекторий).	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвү	октябрь	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвү, Бавуу-Сюрюн М.В.
7	Орус дылдыг чоннуң аразынга тыва ырыларның күүселдезиниң мөөрейи.	Улусчу чогаадылга төвү	28.10	Культура яамызы, Националдар талазы-биле агентство.
8	Тыва дыл болгаш литература башкыларының аразында эң эки арга-дуржулга көрүлдези	Тыва филология лабораториязы	09.10-20.10	НШХИ
9	«Алдын кажык», «Тыва шыдыраа» деп төлевилелдерниң презентациязы.	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвү	01.11	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвү.
10	Аныяк чогаалчыларга шүлүк болгаш прзага литературлуг премия.	Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвү	20.10	Тургузукчузу Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели.
11	Диктант «Шын бижилгениң шылгалдазы» (өөреникчилер, аныяктар, албан хаакчылар болгаш күзелдиг чон аразынга).	кожууннарга	Октябрь 19 11 шакта	НШХИ, кожуунарнын тыва дыл болгаш чогаал башкыларынның методкаттыжыышкыннарының удуртукчулары.
12	Диктант «Шын бижилгениң шылгалдазы» (тыва дыл башкыларының аразынга).	кожуунарга	Октябрь19 14 шакта	НШХИ, кожуунарның тыва дыл болгаш чогаал башкыларының методкаттыжыышкыннарының удуртукчулары.
13	Шылгараңгай эртемден, тыва дылдың шинчилекчизи А.А. Пальмбахтың 120 харлаанынга тураскааткан эртем конференциязы, делгелге.	Национал музей	16.10-20.10	ТГШИ, ТР-ниң Национал музейи.
14	«Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп Республиканың II дугаар шуулганы (тускай программа-биле).	Улусчу чогаадылга бажыңынга	Ноябрь 1	ТКУ – кол удуртулга, ТГШИ, НШХИ, ТГШИ, Өөредилге болгаш эртем яамызы, Культура яамызы, Националдар талазы-биле агентство.
15	Байырлыг концерт.	Национал хөгжүм шии театры	Ноябрь 1 18 шакта	Культура яамызы, Национал хөгжүм шии театры.

Источник

Кл башкызы: Доктугу А. А.

Тема: Тыва дылым — төрээн дылым

Сорулгазы. Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, сөстерни шын адап билир кылдыр, сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр. Тыва улустуӊ аас — чогаалын хʏндʏлеп, ону камнап билиринге кижизидер. Тыва оюннарны ойнап билиринге өөредир.

Дерилгези. Бижиттинген ʏлегер домактар, кожамыктар, тевектер, чуруктар. Дыл дугайында уран — чечен сөстер.

Бижиттинген ʏлегер домактар.

Υлегер сөсте нʏгʏл чок, ʏер сугда балык чок.
Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.
Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.
Шын сөске чон ынак, шык черге ʏнʏш ынак.
Багда доӊ быжыг, сөсте шын быжыг.

Кичээлдиӊ чорудуу.

Организастыг кезээ

Башкы кичээлдин сорулгазы — биле командаларны болгаш келген аалчыларны таныштырар. Жюрини тускай столче чалап олуртур.

II. Башкыныӊ киирилде беседазы.

— Уруглар бөгун бис «Тыва дылым — төрээн дылым» деп сагынгыр, тывынгырларныӊ маргылдаазын эрттирер бис. Баштай мен силерге тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ дугайында беседаны кылыр — дыр мен.

Бистиӊ дылывыс байлак, ырывыс аянныг. Ол дээрге өгбелеривистиӊ салгалдарга арттырган эртинези — дир.

Дыл каяа — даа, кажан — даа, кымга — даа эӊ — не чугула чепсек.

Сөс — биле өлʏрʏп — даа болур, сөс — биле эмнеп, диргизип — даа болур. Бистиӊ төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чʏге төрээн дылывыс дээрге. Ол бистиӊ ада — өгбелеривистиӊ, кырган — ачаларывыстыӊ, кырган — аваларывыстыӊ төрээн ада — иевистин дылы — дыр. Силер бичии ʏӊгеп туруӊардан — на эгелээш, бичии тургаш баштай — ла дыӊнап, адап өөренген биске эӊ — не эргим сөстеривис авай, ачай, акым, дуӊмам, угбам.

Бо сөстерни силер тыва дылга чугаалаар силер. Ынчангаш тыва дыл бистиӊ төрээн дылывыс — дыр. Тыва дыл база өске бʏгʏ дылдар — биле бир дөмей эӊ чараш, байлак, чечен дылдарныӊ бирээзи — дир. Υжʏк — бижик чок турган шагда безин тыва дыл кончуг сайзыраӊгай турганын хөй — хөй чылдарда читпейн дамчып келген улустун эгээртинмес байлак аас чогаалы бадыткап турар.

Тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни тыва улус дыка хʏндʏлээр турган. Чечен кижилер уран — чечен сөстʏ камныг сайзырап, олар аразында маргыжып, чижир турганнар. Оларныӊ сөстʏ кончуг камнап, дорт, тода кылдыр адап, улам сайзырадып чораанын ʏлегер домактардан, тывызыктардан, тоолдардан көрʏп турар бис. Ынчангаш кижи бодунун төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер — биле холувас, чугаалаарда эптиг — эвилеӊ, эки сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап чорааш, өске чоннарныӊ дылын база хʏндʏлээри чугула.

Самбырада бижээн шʏлʏк. РФ — тин школаларыныӊ алдарлыг башкызы Алексей Арапчорныӊ шʏлʏʏнден ʏзʏндʏнʏ номчуур.

Төрээн дылды уттур болза

Төрел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык көрбес апаар —

Ынчангаштыӊ ийи дылды

Ылап билзе чоргаар чоруур.

Командалар рапорттарын берип турар.

1-ги бөлʏктʏн командазы «Сөскурлер» девизи: «Сөглээн сөс, керткен ыяш».

2-ги бөлʏктʏн командазы «Эрестер» девизи: «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

«Тыва дылым төрээн дылым» деп сагынгыр — тывынгырларныӊ маргылдаазынга киржиринге белен.

Шʏлʏктер чугаалаар.

Төрээн чурттун, кайын чʏден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып — даа турар — дыр бис.

Төлу биске ада — ие, чери — алдын,

Төрээн дылым олар — биле бир деӊ — эргим.

Чаӊгыс сөстен сеткил өөрʏп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай — даа берип болур.

Эдипкен сөс боодан ундур аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири — ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктʏ хемдээш чилиинге — даа чедер апаар.

Сөстʏ сөглээш, эчизин — даа көөр апаар.

Дылы — биле турган дытты ужуруппас

Аксы — биле аалды база көжурбес деп,

Ада — өгбе дужундан бээр байбаӊнарны

Тывынгырлар ʏптеп — сургап келген чуве.

Тыва сөстʏн мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап кояжыдар албан эвес,

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер —

Эгечениӊ будаан эрни ында- ла каар.

Бака — сока дылдар холуп шокарлавайн,

Баштай харын төрээн чугааӊ шиӊгээтсиӊзе,

Ѳӊнук туржук, өскениӊ — даа дылы сеӊээ

Ѳөредип каан аъдын ышкаш чажыга бээр.

Тыва чонум — таан мерген

Тывызыктаан, тоол ышкаш

Дыӊгылдайлаан, хөөмейлээн

Дылы чечен, чараш сөстʏг.

Кежээлерде олурупкаш

Кажык адар тоол ыдар.

Дурген чугаа кожамык, ыр.

Дʏндʏктерден дыӊналгылаар.

Чорумалдар эртип чыткаш,

Чолукшуп кээп дыӊнап — даӊнап,

Соон салгаан ажы — төлге

Солун — тоолун ыдып чораан.

Шорааннарга кадарчылап

Чолукшуп кээп мендилешкеш,

Чечен чараш сөзʏ — биле

Чечээргежип маргыжарлар.

Ада өлʏр -оглу артар

Ава өлʏр — кызы тургай.

Ѳгбелерниӊ чечен сөзʏ

Ѳөр чонга дамчып чораан.

Ийи команданыӊ капитаннарынга айтырыглар.

Жюри очколарны санап эгелээр. «Сөскʏрлер», «Эреспейлер».

Тыва уруглар чогаалчыларыныӊ аттарын адаар. Кым хөйнʏ адаар эвес.
Ниити командаларга айтырыглар: — Кандыг тыва тоолдар билирил, командалар адаар.
Команда бʏрʏзʏнден 1 — 1 кижи ʏнʏп келир. 7 базым бʏрʏзʏнде — ле бир нарын сөстʏ адаар.
Дʏрген чугаага маргыжар. Командаларныӊ кайызы эки, дʏрген хөй дʏрген чугаа чугаалаар эвес.
Бодалга шʏлʏктер. Кайы команда дʏрген харыылаар эвес.

1ги өөреникчи:

Школаже өөренир дээш

Уран далаш базып — ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон — биле каржып эртер.

Чолаачы — даа, бызаӊчы — даа

Чоруун кылып шуужуп турар.

Уруг ээлдек сеткил өөртʏп

Эки сөстʏ сөглеп чораан

Кандыг сөстʏ ажыглаан деп?

Харыызын тып көрʏнерем?

(Экии!)

2ги өөреникчи:

Кожазынга чеде бээрге

Коля эжи сандай салган.

Дурген — оол аа олурупкаш

Дʏлген эътти чула чиген

Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сөс чок, аспактапкаш,

Караӊнадып чана берген.

Кандыг сөстʏ уттупканыл,

Каш катап сөглевээн — дир.

(- Четтирдим деп 3 катап чугаалаваан.

— Байырлыг! дивээн).

7.Чеченнерниӊ маргыжыы.

1. Командалар кожамык ырлаарынга маргыжар.

2. Тыва улустуӊ алфавидинде каш ужук барыл? Υн илеретпес ʏжʏктер, ажык ʏжʏктер, дʏлей, ыыткыр уннерниӊ ʏжʏктери.

3. Сугга, агаар — бойдуска, шʏʏлген мөгеге оваа, кудага йөрээлдер.

4. Улустуӊ ырларын билиринге маргыжар.

5. Тевектээринге маргыжар.

Кичээлди туӊнээр.

Источник

Тыва дыл хүнүнге

Өгбелерниң ыдык чагыы

(Тыва тоол болгаш кижизидилге)

1. «Хову кезээн каңмыыл болу бербээлиңер!»

«Кырган-ачам уран мерген тоолундан

Кыштың узун кежээзинде сени танааш,

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен…»

/А.Даржайның «Тыва дылым» деп

шүлүүнден үзүндү/

Тываның улустуң чогаалчызы А.А. Даржайның идепкейин ТР-ниң Чазааның баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң деткээни-биле Тыва дылдың хүнүн республикага чарлап доктааткандан бээр үш дугаар чылын тыва тоол-биле холбап эрттирип турарывыс, бодап көөрге, бир онзагай ужур-уткалыг. Тыва тоол – тыва дылдың эгээртинмес байлак шыгжамыры, чүс-чүс чылдарда тыва этностуң хөй-хөй салгалдарының чидирбейн хумагалап арттырып алган эртинези.

Тоол биле дылдың тудуш харылзаазын А. Даржай дыка чечен илереткен. «… Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр…» дээн одуругларның утказында дылы бар чон кажан-даа өлбес деп бодалды амгы үениң ажы-төлүнүң кижизидилгезинге хамаарыштыр бүзүрелдии-биле чугаалап болур бис бе? Амдыызында ынча деп чугаалап болур-даа ышкаш. Тыва дылды, тыва тоолду билир талазы-биле салгалдар аразында харылзаа ам дээрезинде шуут үзүлбээн ышкаш сагындырар. Ындыг-даа болза, тыва дылдың келир үеде сайзыралының магадылалы – ажы-төл кижизидилгезинге хамаарыштыр чугаалаар болза, байдал нарын.

Тыва дылдың бөгүнгү дүвүренчиг байдалының дугайында айтырыгны «Шын» солунга көдүрүп эгелээнин тыва дылдың келир үези дээш сагыжы аарып чоруур тыва кижи бүрүзү деткиир боор дээрзинге идегел улуг. Тываның улустуң чогаалчызы Н.Ш. Кууларның «Ам база тыва дыл дугайында», журналист болгаш чогаалчы Ш.М. Суваңның «Харыысалгалыг шилилге» деп чүүлдеринде (2018 ч. октябрь 18) илереткен дүвүрелди деткивишаан, бо айтырыгны тоол-биле холбаштырып сайгарып көрээлиңер.

Тыва тоолдуң уруглар кижизидилгезинге амгы үеде ужур-дузазы биеэгизинден артык чугула апарган. Чүге дээрге, бирээде, «Россия Федерациязының өөредилге дугайында» хоойлузунда чоокта чаа киирген эдилгелерни езугаар, национал школаларда төрээн дылды, төрээн чогаалды уругларының өөренир-өөренмезин ада-иелер боттары шиитпирлеп, хостуг шилилге езугаар өөренир апарган. Ынчангаш класстан дашкаар немелде кичээлдерни калбартырыныё дугайында ол хоойлуда айыткан. Тыва Республикага төрээн тыва дылывысты кадагалап артырып, чаа салгаладың ажыынга сайзырадыры-биле, номчулгаларны, чогаадыгларны башкылаарын күштелдиреринге тоолдуң ужур-дузазы дыка улуг.

Ийиде, амгы үениң ажы-төлү чаа үениң хөгжүлдезиниң негелдези-биле ала-чайгаар-ла калбаа-биле компьютер, смартфон, интернет четкилерин колдадыр ажыглап, янзы-бүрү чуруктар, оюннар, мультфильмнерниң маадырларының салдары-биле кижизиттинип турар апарганда, тоолдуң хуулгаазынныг, сорунзалыг күжүн кижизиделгеге ажыглаары мурнукузундан артык херек апарган.

Үште, тыва традицияга нептереңгей турган, ынчангаш тыва кижиниң хан-дамырында, генинде тоол ыдар, тоол дыңнаар, тоол сонуургаар, тоол номчуур чаңчылын эгидер аргалар амдыызында шуут чиде бербээн. Ооң херечизи – чоокта чаа Даглыг-Алтайга болуп эрткен тоолчулар мөөрейинге тыва оолдуң шаңналдыг черни алганы. Тоолду чүгле уруглар садынга, школага эвес, а өг-бүле кижизидилгезинге ажыглаарын күштелдирерин амгы үе негей берген. Өг-бүлеге, амгы үеде школага болгулаан “шак кызырылгазы” азы тыва тоолду кандыг дылга номчуурун шилип номчуур деп албадал турбас-ла болгай.

Ону амдыызында кырган-авалар, кырган-ачалар, чамдык ада-иелер сагып турар. Оларның саны дыка дүрген кызырлып орар. Сөөлүнде барып, каш-ла салгалдың соонда, тыва тоол чүгле архивтерге, номнарга артса, харын-даа экизи ол болур чадавас. Ол дээрге тоолдуң философчу уран салдарының амыдыралга ажыглаттынарындан чүгле аас чогаал тураскаалынче шилчиириниң кырында келген азы харын-даа шилчий берген деп чүвени көргүзүп турар. Мындыг байдалда ону кадагалап арттырар дээш ажылдап турар гуманитарлыг эртемниң, фольклористерниң ажылы кажангызындан артык көвүдеп немешкен.

2. «Назын кыска, тоол узун…»

«Кезер-Мерген тоожузун дыңнап алгаш,

Хевээртизин ыдып чой баар салымныглар турган

дээр-дир…»

/А.Үержааның «Хөглүг эвес шүлүк»

деп шүлүүнден үзүндү/

Тыва тоолдуң кижизидикчи ролюн тодарадырда делегейде өске чоннарының тоолдарының аразында ооң туружун, амгы үеде байдалын, тыва үндезин культурада деңзигүүрүн сайгарып көрбес болзувусса, ону кыдыра билип алганывыс ол болур.

Чамдык улус тоолду анаа-ла даап бодап чогаадып каан аас чогаалы, фантастика-дыр, тыва тоол, тыва тоолчулар амгы үеде чиде берген деп бодап турар. Ол ындыг эвес. Тоол амыдыралчы, кижизидикчи утка-шынарлыг, ажыглаттынары кызырылза-даа, амыдыралывыстың чуугла үндезиннерин, чоннуё өзек-күжүн айтып турары-биле ажыглап болур потенциалы ам-даа улуг. Шүлүкчүнүң чугаалааны-биле «Назын кыска, тоол узун». Шынап-ла, тыва тоолдуң дазылы быжыг, төөгүзү узун, харылзаалары делгем, утказы ханы.

Үениң кандыг-даа шылгалдазын эрткеш, тыва тоолдуң бербээниниң кол чылдагааны, мен бодаарымга, ооң сеткил-сорук, сүзүк-биле тудужунда. Тыва дылда «тоол», «тоолчу» деп сөстерниң утказы безин дыка бурунгу сүзүк-чүдүлгеден дөстелген – «дүш-түл», дүш-түл тайылбырлаар «түлчү» кижи дээн. Тывалар тоолдуң үнген дөзү бурун-чугааны, мифти бурунгу үеде «домак» деп адаар чораан, ооң дөзү «дом», «эм-дом» деп сөстен укталган.

Тоол шинчилекчилериниң тодаратканы езугаар, делегейде хөй-хөй чоннарның тоолдары дөмейлешкек сюжеттерден тургустунган. Бүгү делегей улустарының тоолдарының сюжеттерин, Менделеевтиң таблицазында ышкаш, ниити каталогка чыып, дөмей сюжеттерни чаңгыс майыктыг сан чурагай-биле (код) демдеглеп эгелээни тоолдуң онзагай талазы болуп турар. Кол утка талазы-биле ол сюжеттер чеже-даа дөмейлежип турар болза, чон бүрүзүнүң тоолдары хевир-тургузуг, уран-чечен аргалар, дыл-домак талазы-биле катаптаттынмас национал бот-бүдүштүг чогаалдар болур. Чижээ, тыва тоолдарны шинчилээниниң түңнелинде, алды тыва тоол ол каталогка немешкен.

Тыва тоолдар Төп Азияның болгаш Саян-Алтайның түрк-моол дылдыг көшкүн чоннарының ниитилешкек аас чогаал традициязының зоназынга хамааржыр. Тыва тоолдар системазында бот-тускайлаң тыва сюжеттер дыка хөй. Олардан аңгыда Моолду таварып Төвүттен, Индиядан бээр дамчып келген сюжеттер база нептерээн. «Гэсэр», «Джангар», «Хан-Хараңгуй» дээн чижектиг түрк-моол улустарның ниити өнчүзү болур маадырлыг тоолдар Тывага база тараан турган. Ол дээрге тываларның өгбелери бурунгу үелерден бээр дыка делгем девискээрлерге нептерээн байлак аас чогаал традициязын, ылаңгыя тоолдарны, тургузушкан депшилгелиг чоннарның санынга кирип чораанын херечилеп турар.

Тоол ыдар чаңчыл Тывага дыка сайзыраңгай турган. Салым-чаяанныг тоолчулар беш-алды муң чедир одуруглуг маадырлыг тоолдарны угаан-сагыжынга сактып алгаш, ийи-үш кежээни улай ыдып бээр турган…

3. «Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш…»

«Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш тур сен…»

/А. Даржайның «Тыва дылым» деп

шүлүүнден үзүндү/

Тыва үндезин культураның кол өзээ, тываларның чон бооп артар магадылалы төрээн дылының амгы үеде чоорту кошкап орары эң-не дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Дыл чокта, чон-даа турбас, ооң бот- онзагай культуразы-даа, кижизидилгениң традициялары-даа чоорту чиде берип болур. Бо тургустунуп келген байдалдың база бир чылдагааны – компьютер оюннарының тергиидели уругларның чугаа-домаан, боданып өөренир арга-шинээн сайзырадыр ном номчуур чаңчылын база кошкадып, харын-даа мырыңай шуут солуп турар апарган деп болур.

Төрээн дылын эки билбес болза, өске дылдарны, хамыкты мурнай орус дылды, орус чоннуң бедик культуразын шиңгээдип, бүгү талазы-биле сайзыраңгай кижи болуру берге. Ынчап кээрге, бо чидиг айтырыгны шиитпирлээриниң дөзү, бир дугаарында, төрээн дылды, төрээн чогаалды шиңгээдиринге таарымчалыг байдалды тургузары негеттинип турар. Орус, тыва ийи дылды деңге өөредир болза, эртемниг-даа, чүреккир-даа кижилер үнер дээрзин амыдырал кырынга көрген болгай бис. Бо фактыны «Төрээн дылды өөренгеним – /орус дылды билип аарның/ Дөжү болгаш масказы-дыр. /Чуртталгамдан танааным ол…» деп М. Кенин-Лопсан шүлүк-биле илередип каан болгай.

Тываларның өгбелериниң өртемчейже көрүжүнүң өзээнде бүгү-ле амылыг, амы чок чүүлдерни бойдус-биле сырый холбап хүлээп көөр сүзүк сиңген. Амгы үеге чедир үзүлбейн дамчып келген күүседилге традициязының өзээн бойдусту ыдыкшыдар сүзүглел тудуштуруп турар: өпей ыры, мал алзыры, чатчының чалбарыы, оътчунуң чалбарыы, хам алгыжы, тоол ыдары, хөөмейлээри д.о.ө.

Кижи биле бойдус тудуш харылзаалыг деп сүзүглел тываларның үндезин культуразының быжыг дазылдыг, үзүлбээн бир кол өзээ болганындан, ол хоруушкуннуг үелерде-даа уттундурбаан. Амгы үеде тываларның өртемчей көрүүшкүнүн тургузуп турар ол өзек улусчу болгаш профессионал уран чүүлдүң национал бот-онзагайын тодарадып турар ылгавыр демдээ болуп турар. Ынчангаш Тыва чурту делегейде, бир дугаарында, чараш бойдузу-биле база үндезин культуразы-биле билдингир, сонуурганчыг бооп турарының ужуру-даа ында.

Сөөлгү 20-30 чылдар дургузунда тыва үндезин культура эглип келген. Борта тыва гуманитарлыг эртем улуг рольду ойнаан. Ылаңгыя тыва материалдыг культура – оран-сава, эдилелдер, хеп-сын, аъш-чем д.о.ө. – амгы үеде калбаа-биле ажыглаттынып турар апарган. Сагыш-сеткил культуразында национал байырлалдар, тыва оюннар, шажын-чүдүлге сайзыралды алган. Үндезин культураның көрүлделиг хевирлери – хүреш, аът чарыжы, хөөмей, хөгжүм – эң-не нептереңгей бооп турар. Ындыг-даа болза, чидирипкен азы чидирер деп барган хевирлер база бар. Чижээ, аас чогаалда чеченнер чижири, узун ыр, тоол ыдары. Өгбелерниң бурунгу өнчүзүнден эгидип ап болур эртинелерни эртемниң ачызында боттандырып эгелээни эки. Чижээ, эрте-бурунгу түрк бижик тураскаалдары, Деңгер-Дээрге чүдүүр чаңчыл, скиф культуразы; тыва оюннар: кажык, тевек, буга шыдыраа, баг адары д.о.ө.

Амдыызында билбейн турарывыс, ынчангаш ындыг-ла кончуг херек эвес деп санаарывыс, херек кырында чонга кайы-даа үелерде эң-не чугула херек, тыва дылды кадагалап чоруур чепсек – тоол ыдар чаңчыл. Чиңгине тоол ыдар чаңчылды амгы үеде эгидери янзы-бүрү чылдагааннар-биле берге-ле харын. Массалыг информация чепсектериниң шапкын хөгжээни-биле тоолдуң сайзыралы, ону ажыглаар талазы-биле байдал дыка өскерилген, тоол ыдар традицияның чиңгине эдилекчилери езулуг тоолчулар өске оранче чоруй барган д.о.ө.

Ындыг-даа болза чаарттынган хевир-биле тоол ыдар чаңчылды эгидер аргалар амдыызында бар, ону кылыры харын-даа эргежок чугула. Чүге дээрге тоол ыдар чаңчыл – бурунгу шагдан бээр тыва кижиниң сеткил-хөннүн, күзел-соруун илередир, чоннуң сузуун октаргай-биле тудуштурар сүр-күчүзү, национал угаазылалының (менталитединиң) демдээ турган. Амгы үеде ындыг сеткил-хооннун илередиишкинин хөөмей болгаш үндезин хөгжүм уран чүүлү солаан.

Тоол ыдар чаңчылды эгидип болурунуң аргазы – ону үндезин культура системазының кезээ кылдыр көөрү. Бо концепцияны эрткен үеже хая көрнүр (ретроспективтиг) арга-биле боттандырып болур. Өскээр чугаалаарга, амгы үениң күүседилге традициязының көрүлделиг хевирлеринге даянып, чаарттынган тоол ыдар чаңчылды тускай тургузуп, чоорту чиңгине тоол ыдарынче эглип кээп болур: национал байырлалдар – сүзүк-чүдүлге езулалдары –хөгжүм – хөөмей – тоол.

Тыва кижиниң бойдус-биле тудужун эң-не күштүг илередип чоруур болгаш, чонга чоок нептереңгей апарган хөөмей уран чүүлү бо ажылывыска көвүрүг бооп болур. Тоол ыдарының потенциалдыг күүседикчилеринге хөөмейжилер хамааржып болур. Чүге дээрге оларның ковей кезиинин октаргайже көрүжу бир тускай, харын-даа оларнын иштинде тоолдуң чиңгине эдилекчилери, тоолчуларның дорт салгакчылары (анаа күүседикчилер эвес, а чаяанныг) база бар. Оларны хөй чаяанныг күүседикчилер (синкретиктиг күүседикчилер) деп эртемде адап турар.

Чижээ, Тываның улустуң хөөмейжизи Ондар Мөңгүн-оол Дүктеңмеевич өгбе кырган-ачазы Сүт-Хөлдүң сураглыг тоолчузу Тевек-Кежегениң хөй талалыг салым-чаяанын дөзеп алган – хөөмейлээр, игилдээр, хөгжүм херекселдери чазаар, тоолдаар. Ук факт-барымдаа тываларда бо онзагай традицияның бөгүнге чедир дириг, үзүлбээниниң бир көскү бадыткалы бооп турар (мындыг чижектерни Тыва үндезин культура төвүнүң ТГТШИ-биле кады организаастап эрттирип турары тоол күүседикчилериниң мөөрейлериниң түңнелдери база бадыткап турар).

4. «Тывызыым – дытта, тоолум – дошта»

«Чаңгыс өнчүм – арттырып каар уян ырым.

Салгап алыр оолдар, кыстар, үре-садым

Арбай ышкаш, ону соктааш, челбип кааптар,

Адыштарга үрезинниң арыы артар…»

/Ю. Күнзегештиң «Чонга бараалгадым» деп

шүлүүнден үзүндү/

Тыва тоолдуң кижизидикчи ролю чүдел?

Кайы-даа чоннуң бичии чаштарының кижизидилгезинге тоолдуң ужур-дузазы бурунгу шагдан амгы үеге чедир читпээнин амыдырал бадыткаан.

Кижи. Кижизидилге. Бо ийи сөстүң чаңгыс дазылдыы, кижиниң кижи болурунга кижизидилгениң ужур-дузазын чиге айытканы безин тыва дылдың ханы уткалыын, амыдыралчызын, чаражын бадыткап турары көскү.

Уруглар кижизидилгезинге тыва тоолдар шаандан тура улуг рольду ойнап чораан. Тоолдардан уруглар делегейни, оларның амыдыралында хүрээлелди, дыка хөй чүүлдерни боттарынга ажыдып билип алыр; тоол маадырларының эки болгаш багай аажы-чаңын көргүскенинден, уруглар чүнү кылыптарга экил, чүнү кылыптарга багайыл, кымны өттүнүп болурул, кымга дөмей болбас болза экил деп чүвени билип алыр-ла болгай. Амгы үеде бичиилерниң чаа одунган ындыг сонуургалын компьютер оюннарынга тыва тоолдарның сюжеттерин киирип тарадыры дыка чедимчелиг болур ийик.

Шаанда тоолчулар азы ада-ие уругларынга тоолду хар-назызының аайы-биле ыдып берип чораан. Чижээ, бичии ажы-төлге көгүдүглүг тоолдарны, тывызыктаан тоолдарны, дириг амытаннар дугайында тоолдарны, дистинчек тоолдарны, угаадыглыг тоолдарны; элээди база улуг уругларга хуулгаазынныг тоолдарны, овуузуннуг тоолдарны, мөгелиг тоолдарны, маадырлыг тоолдарны ыдып берип чораан.

Тыва тоолдуң идейлиг утказында чоннуң чөптүг чорук дээш демисели, этиктиг, эстетиктиг идеалдары илереттинген. Акы-дуңмалышкы эп-сеткил, бойдуска хайыралыг болуру, мал-маганга, ажы-төлге, төрээн черинге ынак болуру, ону камгалаары дээн чижектиг чоннуң демократтыг үзел-бодалдары тоолдуң кол идейлиг утказы болур.

Тыва тоолдуң национал онзагай шынары мифологтуг база овуузуннуг овур-хевирлер, бурунгу езу-чаңчылдар болгаш өске-даа мотивтерде эң-не бурунгу хевирлери-биле илереттинген бооп турар. Чижээ, овуузуннуг тоолдар (трикстерские сказки) деп адаар, өске-даа улустарда база бар, тоолдарны эртемденнер мынчаар шинчилээн: тенек, мугулай, мегечи, кажар, овуузуннуг овур-хевирлерде мегени ажып эртериниң дугайында көжүрген утканы ойзу көргүскен чажырттынган мерген угаан илереттинген. Ындыг тоолдарга, чижээлээрге, «Аргалыкты-Күжүлүктү», «Чечен-Маанай, Тенек-Тулуң», «Дөң-Хөөжүк» дээн чижектиг тыва тоолдар хамааржыр. Оларның кижизидикчи ролюн амгы үениң номчукчулары чамдыкта өскээр билип, оор, мегечи, каржы-хажагай овур-хевирлерниң утказын кыдыра билип ап турары шын эвес. Ол дээрге тыва тоолдуң эң-не бурунгу үеден келгенин херечилеп турар, хөй көжүрген уткалыг сюжеттер болур. Амгы үеде оларның шын утказын уругларга таарыштыр тайылбырлаары чугула.

Тоолдар чоннуң материалдыг амыдыралын көрүнчүктелдирген, сагыш-сеткил культуразынының өзээ болганда, кижилерниң чырыткылыг келир үеге бүзүрелин хуулгаазын азы амыдыралчы аргалар-биле илереткен болгаш, ажы-төлдүң база улуг-даа улустуң ынак чогаалдары апарган. Оларда тыва амыдыралдың төөгүлүг болгаш этнографтыг билиглери делгереңгейи-биле илереттинген. Амгы үениң уран чүүлүнде, национал байырлалдарында, езу-чаңчылдарында, улусчу оюннарында, эдилелдеринде ажыглап турар билиглерниң чиңгинезин, тоол сөзүглелдеринде уран-чечен чурумалдар-биле амгы амыдыралды шүүштүрүп тургаш, шынзыдып болур. Чижээлээрге, уруглар кижизидилгезинге дыка ажыктыг, амыдыралывыста ам-даа ажыглап турарывыс дыка хөй чүүлдерни өөредип болур: өг тыва тоолда, куда-дой тыва тоолда, хүреш тыва тоолда, аът тыва тоолда, баг адары тыва тоолда, шыдыраа тыва тоолда, хөөмей-сыгыт тыва тоолда д.о.ө.

Тайбың сеткилди илереткен езу-чаңчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай – «кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг сыптыг кестик»; тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткил-биле келгенин илередип, бижээн курундан уштуп азып алыр чаңчылдыг… Азы тоолдарда маадырлар күжүн шенеп, мөөрейлежип тургаш, найыралдажып төрелдежир, чаңгыс иениң эмииниң сүдүн эмген азы чаңгыс савадан чем ишкен кижилер алышкы апаар д.о.ө. Бурунгу кижилерниң бойдуска хамаарылгазын, аңаа хумагалыын, ооң кежиин өйлеп алырын, бодун бойдустуң төлү кылдыр көөрүн тоолда кирген дараазында сагылга-хоруглар илередип турар: «өл ыяш кеспес», «ыяш кезерде, тараа чажар», «суг бажы хирлендирбес», «чаш төлдүг аң атпас» д.о.ө.

Чоннуң амыдыралынга үндезилеттинген байлак дуржулгазын, ооң чүдүлге-сүзүглелдерин сиңирген материалдыг культуразын тоолдарда ханы уткалыг убрали слова утка-демдектерни (символиканы) дамчыштыр көргүскен. Ол утка-демдектерни, өңнерни, саннарны аяннаштырып, уран чечен аргалар кылдыр ажыглааны уругларның эстетиктиг кижизидилгезинге улуг рольду ойнап турар. Бир талазында, овур-хевирлерни диригжидип, өске талазында, дылды каастап турар уран-чечен аргалар тоолдарда, ылаңгая маадырлыг, хуулгаазын тоолдарда, хөй ажыглаттынган. Оларга бурунгу билиглерге үндезилеттинген деңнелгелер (метафоралар), хөөредиглер (гиперболалар), доктаамал тодарадылгалар (эпитеттер), үлегер домактар болгаш чечен сөстер хамааржыр.

5. «Хем келдейбес, чон чолдайбас»

«Чоннуң мерген сөзүн дыңнааш, номнар номчааш,

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым…»

/А. Даржайның «Тыва дылым» деп

шүлүүнден үзүндү/

Тыва тоолду өөредип, тоол ыдар чаңчылды эгидип, уруглар кижизидилгезинге ажыглаарда, бир дугаарында, тоолдуң чиңгине сөзүглелдери, үн бижидилгелери болгаш ону шинчилээн ажылдар эргежок чугула.

Хөй салгалдарның төлээлери – тоолчулар, тыва аас чогаалының чыыкчылары, шинчилекчилериниң кылган ажылының ачызында ТГТШИ-ниң Эртем архивинде, парлаан номнарда база аудио-, видеокассеталарда тыва тоол кадагалаттынып арткан. Оларның аттарын бөгүн тыва дылдың тоолга тураскааткан байырлалында адаары – оларга улуг хүндүткелдиң демдээ. Шуптузун адаар болза, саны дыка хөй. Ынчангаш чүгле баштайгыларның аттарын адап каалы. Ол болза тоолчулар: Түлүш Баазаңай, Ооржак Чанчы-Хөө, Ооржак Маңнай, Саая Самбуу, Сүрүңмаа Шожал, Монгуш Тевек-Кежеге, Монгуш Хүргүл-оол д.о.ө; чыыкчылар: Г. Потанин, Н. Катанов, В. Радлов, Ф. Кон, Л. Чадамба, М. Идам-Сүрүң, А. Калзан, О. Дарыма, М. Хадаханэ, Ч. Куулар д.о.ө; тоол шинчилекчилери: С. Сарыг-оол, И. Вчерашняя, Л. Гребнев, Д. Куулар, Э. Таубе д.о.ө.

Тыва улустуң үндезин культуразын, ооң иштинде тоолду, шинчилээринге, уруглар кижизидилгезинге ажыглаарынга хереглээр ийи кол чугула үндезин-барымдаалар бар: 1) бурунгу өгбелеривистиң мерген угааны сиңген тыва дылывыс; мифология, фольклор, хам алгыштарының сөзүглелдери; чоннуң бурунгу чүдүлгелери база делегей чергелиг шажыннар; 2) эртемниң күжү-биле кадагалаттынган амгы үениң билиглери, бижимел барымдаалары: тыва аас чогаалы, тыва тоолдар амгы үеде ийи серияда парлаттынып турар – «Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп 60 томнуг ийи дылда академиктиг серияда 3 тыва том; «Аас чогаал тураскаалдары» деп национал серияда 31 чыынды чырыкче үнген.

Тыва тоолдуң очулгалары орус, немец, англи, түрк, моол дылдарга үнген болгаш ниити эртем курлавырынче база кирип турар.

Тываның тоолчуларының болгаш ыраажыларының тос следун институттуң организаастап эрттиргени – чон-биле харылзааны дорт тударынга, аас чогаалының амыдыралда канчаар кадагалаттынганын, канчаар өскерлип турарын шинчилээринге эргежок чугула хемчег бооп турар. Тыва тоол талазы-биле монографиялар бижиттинип, шинчилел ажылдары ам-даа үргүлчүлеп турар.

Тыва аас чогаалын чыыр экспедицияларның кызыгаары алгаан. Тывадан аңгыда, Моолда, Кыдатта чурттап турар тывалар-биле ажылдаан ТГТШИ-ниң экспедицияларының түңнели-биле үш номнуң бирээзи «Мөңгүн дагша» деп ат-биле чырыкче үнген, ийизи ашкаландырыышкынны манап турар.

Тываның фольклористери республика, регион, бүгү Россия база делегей чергелиг эртем конференцияларынга киржип, илеткелдерни доктаамал кылып турар. Москва, Новосибирск, Горно-Алтайск, Абакан, Улан-Удэ, Якутск, Уфа хоорайларга база даштыкы чурттар – Германия, Турция, Индияга конференцияларга киржип, ажылдарын парлаткан. Ылаңгыя чоокку чылдарда Моолга, Кыдатка, Кыргыстанга бооп турар делегей эпостары «Гэсэрге», «Джангарга», «Манаска» тураскааткан эртем шуулганнарынга удаа-дараа киржип турарлар. Россияда Саха-Якутияның олонхога тураскааткан хөй чылдарның күрүне программазын маңаа канчап сагынмас боор. Тыва эртемниң төлээлери ол чоннарның тоолду кайы хире үнелеп, харын-даа күрүне идеологиязынга чедир ыдыкшыдып турарының херечилери бооп келген. Бо бүгү кады-ажылдажылга тыва тоолдуң, тыва эртемниң делегей чергелиг деңнелин база бадыткап турар.

6. «Тоол ээзи хорадай бээр…»

«Чаяан болуп, кым-бир кижи Чанчы-Хөө дег,

Чайганмышаан караан шимгеш ыда берзе,

Аанакайын, эртир хөгжээн, дылын уткан

Аныяк эр адыш часкап, «Клоунну» деп

шоотса хөңнү…»

/А.Үержааның «Хөглүг эвес шүлүк»

деп шүлүүнден үзүндү/

Тыва тоолду чыыр, парлаар, шинчилээр талазы-биле ажылда сөөлгү үеде чедиишкиннерден аңгыда чидириглер база бар. Эртемге ашкаландырыышкынның кызырылганы-биле чыылда ажылы кошкаан. Аас чогаалын чыыр экспедициялар барык үзүлген, чүгле грантылар дузазы-биле ховар организаастаттынып турар. Тываның тоолчуларының болгаш ыраажыларының чаңчылчаан слеттары болбастаан, сөөлгү IX-ку слет болгандан бээр он чыл эрткен; тоолчуларның дугайында эки билиглерлиг, оларның ажы-төлүнүң салгалдары эвээжеп орар.

Тыва тоолду ном кылдыр парлап үндүрери эвээжээн. Өөредилге яамызының чагыын езугаар «Аас чогаал тураскаалдары», «Тоол болгаш миф делегейин ажыдаалы», «Тыва классиканы – уруглар кижизидилгезинге» деп төлевилелдерге уругларга таарыштыр белеткеп алганывыс чурук каасталгалыг белен номчугаштар ашкаландырыышкын болурун манап чыдар.

Ында-хаая ийи-чаңгыс аас чогаал чыындыларын деткикчилерниң, колдуунда тоолчуларның ажы-төлүнүң, дөргүл-төрелиниң ашкаландырыышкынының дузазы-биле, чырыкче үндүрүп турар бис.

Үнүп турар аас чогаал сөзүглелдериниң, очулгаларның тиражы ооң мурнунда 10 муң чедип турган болза, чоорту 1 муң, 500 экземпляр, харын-даа сөөлгү үеде 100, 50 экземплярга чедир кызырылган.

Москвада үнүп турар «Улуг торгу оруунуң тоолдары» деп Марджани аттыг фондунуң сериязынга «Песни тайги» деп ат-биле 2017 чылда 1.500 тиражтыг үнген, тыва дылдан орус дылче очулдурган, чурук каасталгалыг тыва тоолдар чыындызын Тываның уругларынга садып алыр харык чок бооп турар бис. Уругларга тоол номнары чугула херек үеде белен номну республикага садып алыры күзенчиг.

Тываларның тоолдаар чаңчылын үспес сорулга-биле тоолчуларның хажытпайн сагып чорааны бир ханы уткалыг хоруг бар. Ол болза тоолчуларның тайылбыры-биле алырга, «Тоол ыдарын ара соксадыр азы багайтыр күүседир болза, тоол ээзи хорадай бээр, тоолчунуң назыны кызырлып болур азы дөргүл-төрелинге, чонунга шаптараазыннар бооп болур» дээр турган. Тоол ыдар чаңчылды уттуп, тоолду амыдыралга, кижизидилгеге ажыглавас чүве болза, бүдүн чоннуң сүлде-сүзүү кудулап болур деп өгбелеривистиң сагындырып чорааны база ужурлуг хевирлиг.

7. «Шыяан ам! Тоолдап берем!…»

«… Өжер четкен отту катап чүшкүрүпкеш,

Өске бир оол «Шыяан ам!» деп дилеп келир.

Ынчан чүү деп салгакчымга харыылаар мен?…»

/А.Үержааның «Хөлүг эвес шүлүк»

деп шүлүүнден үзүндү/

Тыва тоолду уруглар кижизидилгезинге амгы үеде ажыглаарының болуп болгу дег аргаларын, хемчеглерин боттандырары – күрүне болгаш хөй-ниити организацияларының дорт хүлээлгези. Оларның дугайында тускай илеткелдерге чырытканын барымдаалааш, борта чүгле чамдык тускай хемчеглерге доктаап корээлинер.

1) Электроннуг технологиялар дузазы-биле уругларга таарыштырган тоолдарны социал четкилерге салыр (тыва дылды частырыг чокка ажыглаары-биле тускай эртемниг кижилерге хынадыры чугула); 2) тоол номнарын төлевилелдер езугаар чырыкче үндүрер; 3) Тыва дыл хүнүнге тураскааткан «Тыва дылга мөгейиг» деп тыва аас чогаалдан, тыва чечен чогаалдан шилиттинген уран-чечен сөзүглелдер чыындызын белеткээр; 4) опей ырының сөзүглелдериниң чыындызын белеткеп үндүрер; 5) тыва дылга тураскааткан гимн-ырыны чогаадыр моорейни чарлаар; 6) Тыва гуманитарлыг гимназияны ажыдар; 7) Ада-иелер уругларга тоол номчуурун, ыыткыр номчударын, тоолдажыр чанчылды өөредир.

Үстүнде хемчеглерниң аразында хөй акша-даа негевес, эң-не кедилиг арга, мен бодаарымга, өг-бүле кижизидилгези. Тыва тоолду ажы-төлге сонуургадыр, номчуп бээр, номчудар, чурудар, ойнадыр талазы-биле өг-бүле кижизидилгези, ылаңгыя ие кижиниң ролю дыка улуг. Ава кижи төлүн өпей ырындан эгелеп кижизидер болгай. Ынчангаш келир чылын болур Тыва дыл хүнүн өпей ырынга тураскаадып эрттирерин саналдаар-дыр мен.

Тыва үндезин культураның янзы-бүрү хевирлеринин бурунгу дөстерин база аразында харылзааларын көргүскен чижекти «Тоолдуң тывылганы» деп сюжет бадыткап турар. Бо ховар дээн бурунгу сюжетти чоокта чаа душ бооп тып алыр аргалыг болган бис. Ону Тываның сураглыг тоолчузу Сат Каваакай Чолумовичиниң ытканы-биле бижип арттырган бооп турар. «Тоолдуң тывылганы» деп мифти номчукчунуң кичээнгейинге «Шын» солуннуң №126 октябрь 27 үндүрүлгезинге парлап бараалгаттывыс.

Зоя САМДАН,

ТГТШИ-ниң литература болгаш аас чогаал

секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы,

филология эртемнериниң кандидады.

Поделиться ссылкой:

Facebook

Twitter

Вконтакте

Google+

Источник

Тыва дылым

Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан

Кыштың узун кежээзинде сени танааш,

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың

Өжээн-килең доюлдурар түрлүг ырын

Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг

Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан.

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,

Ыым келип, баарым адаа ажыш диген –

Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың

Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен.

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.

Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,

Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,

Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш,

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,

Одум чырык, даңны атсы кывар болду.

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

Өртээр эвес, баглаар эвес – хоржок чорду:

Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап,

Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуң менден эртинеңни харамнанма,

Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор.

Сен чок черге – сеткил-чүрээм куруг-хоозун,

Сен чок черге – хову кезээн каңмыыл-дыр мен.

Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш,

Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!

21 Май, 15

харыылаттынган

Тыва дылым

Төрээн дылым, тыва дылым

Төк кээп дүшкеш, ыңаа диген,

Өгбелерден салгап алган

Өшпес одум, өгде өнчүм.

Дылы, Чери, ие чокта

Тыва чонум турар деп бе?

Каргыраавыс, хөөмейивис

Каптагайга диңмирээр бе?

Ынчангаштың Тыва дылым

Ынакшылым, чоргааралым,

Өгбелерим артырып каан

Өртээ турбас өндүр өнчүм.

admin

21 Май, 15

харыылаттынган

Тыва дылым

Үңгеп турар бичиимден-не

Үлегерлеп шиңгээткеним,

Авам, ачам чугаалажыр

Арыг дылы – тыва дылым.

Парта артын ээлеп оргаш,

Баштай дыңнап өөренгеним,

Башкым-биле мендилежирим

Байлак дылым – тыва дылым.

Айдың дүне болчаг черге

Амыраам кыс арнын көрүп,

Ишти-хөңнүм чажыттарын

Илереткен тыва дылым.

Корей, кыдат, немец, орус,

Хөй-ле дылдар билир-даа бол,

Хайнакталдыр холувазым –

Хайыралыг тыва дылым.

Тыва дылым – төрээн дылым,

Дыңнап пөкпес мерген дылым.

Бодал чокка сакпай эдип,

Бокталдырбас камнаар дылым.

Багай-оол Балыкчы

21 Май, 15

харыылаттынган

Эң-не дээди эртиневис!

Эртинелер бисте элбек,

Эргек базып, санап четпес.

Эң-не дээди тостуң бири-

Эргим тыва дылывыс бо.

Тыва дылга өртек турбас,

Тыныжывыс, тынывыс ол.

Тываларны тыва кылган

Тывызыксыг хуулгаазын ол.

«Тыва» деп дыл турбаан болза,

Тывалар-даа турбас ийик.

«Тыва» деп чурт, тыва бижик

Тывылбас-даа турган ийик.

«Эртине» дээр сөс-даа база

Ээн черден төрүттүнмээн.

Эртинелер аттары-даа,

Элеп читпес тыва дыл бо.

Ырлаар, бижиир, чугаалажыр,

Ынакшыжар чепсээвис бо.

Херек болза, дайзынны-даа

Хере шааптар докпаавыс бо.

Ол чок болза, хөөмей-сыгыт

Ораннарга чаңгыланмас.

Эргим тыва дылывыс ам –

Эң-не Дээди Эртиневис!

Багай-оол Балыкчы

21 Май, 15

харыылаттынган

Ие дылым

Арга-эзим аялгазын,

Агым сугнуң шолураажын,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурарын,

Чуулган көшке диңмирээрин,

Шуурган-хаттың улуурун-даа

Дыңнап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-дур.

Кандыг-даа дыл меңээ дөмей,

Кандыызын-даа хүндүлээр мен.

Ынчалза-даа төрээн дылым –

Ыдыкшылдыг кызыл тыным.

Ийи харлыг чажымдан-на

Ием меңээ айтып берген

Игил ыры сагындырар

Ие дылым ындыг кончуг.

Мөңге кижи чоруур эвес,

Мөңге дыжым көре бээр мен…

Айдың дүне кырым орта,

Айлаң-кушкаш ырлай-ла бээр:

Дыңнап, билип чыдарымга,

Тывалап-ла орар боор оң.

admin

21 Май, 15

харыылаттынган

Источник

Делегейде бөгүнгү хүнде аңгы-аңгы санаашкыннар-биле алырга, 5000-6000 хире янзы-бүрү дылдар бар.

Делегей дылдарын тывылган угун барымдаалап өг-бүлелерге чарып турар. Дылдарның шак ындыг ук-уксаазының аайы-биле (генеалогтуг) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл түрк дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Н.А. Баскаковтуң бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл түрк дылдарның чөөн хунн адырының уйгур-тукюй бөлүүнде кирип турар. Ук бөлүкке бурунгу дылдар кылдыр санаттынар орхон-енисейниң бижимелдери болгаш амгы тыва база карагас (тофа) дылдарны хамаарыштырган.

Түрк дылдарның амгы бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл саян (тоба) бөлүкке хамааржыр, бодунуң ээлчээнде ол ийи аңгы бөлүктүг: а) тыва, көк-мончак, цэнгэл; б) чөөн тыва, ооң иштинде тожу, уйгур-урянхай, тофа дыл.

Делегейде дылдарның типологтуг (морфологтуг азы грамматиктиг тургузуунуң аайы-биле) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл агглютинативтиг дылдарның бөлүүнче кирип турар.

Девискээр талазы-биле тыва дыл саха (якут), долган, шор, хакас, тофа, алтай дылдар-биле кады Сибирьниң түрк дылдарынга хамааржып турар.

Тыва дылды, ооң диалектилерин болгаш аялгаларын, амгы тыва литературлуг дылдың айтырыгларын, дылдың төөгүзүнүң айтырыгларын шинчилеп келгениниң түңнелинде профессор, тыва дыл эртемдени Ш.Ч. Сат тыва дыл төрел аймак-сөөктерниң дылындан аңгы бот-тускайлаң дыл кылдыр X-XV чүc чылдарда хевирлеттинип келген деп санаан.

Тыва дыл – Тыва Республиканың девискээринге орус дыл-биле деңге күрүне дылы дээрзин Тыва Республиканың Үндезин хоойлузунуң 33 чүүлүнде айыткан (1993 ч.)

Россия Федерациязының 2010 чылда чизези-биле алырга, тыва дылда 232 000 ажыг кижи чугааланып турар: 210 хирези Россия девискээринде база Тыва Республикада, Моолда – 5000 ажыг, Кыдатта – 2000-дан эвээш санныг.

ТЫВА ДЫЛ ХҮНҮ

2016 чылдың январь 18-те Тыва Республиканың Чазааның Чарлыын ёзугаар ноябрь 1-ниң хүнүң Тыва дыл хүнү кылдыр чарлап, доктааткан. Бо болуушкун тыва чоннуң культура болгаш сагыш-сеткил өнчүзү, ооң байлаа болур тыва дылды камгалап-кадагалаар, деткиир база сайзырадыр сорулга-биле доктааттынган.

Тыва дыл хүнүн тургузар дугайында эгелекчи саналды Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржай саналдап киирген.

Ол бодунуң XX чүс чылдың 1989 чылда парлаттынган «Ѳнчү» деп шүлүк-чугаазында:

«Тыва дылың,

Тыва чонуң,

Тыва чериң –

Ожууңңуң үш ыдык дажы ол-дур, оглум.

Тыва чериң,

Тыва чонуң,

Тыва дылың –

Тынгарыкчы аржааннарың ол-дур, оглум.

Тыва чон – чоорганың,

Тыва дыл – кызыл тының,

Тыва чер – тѳрээн чуртуң –

олар үш сагыызының, тейлеп чоруур бурганнарың болур эвеспе, оглум.

Бо ыдыктыг эртинени сеңээ өнчү кылдыр арттырдывыс. Ажы-төлүңге хайыралыг бо үш эртинени камныг, хумагалыг, арыг-чаагайы-биле өргүп дамчыдар сен…» – деп келир салгалдарга чагыын берген.

Ынчангаш улуг чогаалчының бо мѳңге чагыы Тыва дыл хүнүн байырлап эрттиреринге ужук болган.

ТӨРЭЭН ДЫЛДАР ХҮНҮ БОЛГАШ ООҢ-БИЛЕ

ХОЛБАШКАН АЙТЫРЫГЛАР…

ЮНЕСКО-нуң (United Nations Educational Scientisic and Cultural Organization – Каттышкан Нациялар Организациязының чурттар аразында тайбың болгаш айыыл чок чорукту камгалаар сорулга-биле 1946 чылда тургусканы өөредилге, эртем болгаш культура айтырыгларын деткиир тускайлаттынган албан чери. Амгы үеде Францияда туруп турар, чиңгине директору – Одри Азулай) шиитпирин ёзугаар делегейде улуг-биче чоннарның дылдарын болгаш культуразын камгалап арттырар сорулга-биле февраль 21-ниң хүнүн Бүгү делегейде төрээн дылдар хүнү кылдыр доктааткан болгаш ону 2000 чылдан тура чылдың-на демдеглеп турар. Төрээн дыл хүнүн бүгү делегейниң календарынче киирип тура, чидип бар чыдар дылдарга хүндүткелди оттуруп, оларны хумагалап арттырарынга хамаарышкан айтырыгларже кол кичээнгейни угландырган. Таптыг тодаргай хемчеглер алдынмас болза, амгы үеде делегейде ажыглаттынып турар 6000 ажыг дылдарның хөй кезии ХХI чүс чылда чиде берип болурунуң айыылы тургустунуп турар.

ЮНЕСКО-нуң эксперттери чидип бар чыдар дылдарның атлазын тургузуп тура, дылдарның үр үеде азы ам-даа ажыглаттынып болурунуң 6 байдалы азы чылдагаанын айтып турар:

Ук дылды салгалдан салгалче дамчыдып турары.
Дылдың эдилекчилериниң шын бар сан-түңү (ук дылда херек кырында чугаалажып турар улустуң саны).
Чоннуң иштинде дылды ажыглап турар кижилерниң хуузу.
Дылдың ажыглаттынып турар девискээрлери азы черлери.
Чаа хүрээлелде (амгы салгал // чаа үедеги салгал) дылдың ажыглалы.
Өөредилге материалдары-биле хандыртынганы.

Дылдарның ажыглаттынып артарының бо кол байдалдарын тыва дылывыска хамаарыштыр алыр болза, бистиң төрээн дылывыс кандыг деңнелде турарын сайгарып, бот-боттарывыстан айтыржып, чугаалажып көөрүвүс чугула.

1-ги байдалды сайгарып көөр бетинде, бо айтырыгларга кандыг харыы туруп келирин боданыылыңар. Амгы үеде тыва дылывыс салгалдан салгалче канчалдыр дамчып турарыл? Өг-бүлелерде кырган-ава, кырган-ачалары уйнуктары-биле кайы дылда чугаалажып турарыл?

2-3-4 дугаар байдалдарны сайгарып көөр дизе, чижек кылдыр кайы-бир девискээрни ап болур. Ында төрээн тыва дылын ылап, шыны-биле ажыглап турар дылдың эдилекчилери херек кырында чеже хуу болуп турарыл? 20-ги чүс чылдың 80-90 чылдары-биле деңнээрге, 21 чүс чылдың бедиинде тыва дылдың эдилекчилериниң шын сан-түңү чежел деп айтырыгга харыылап, боданыр ужурлуг бис.

А 5-ки байдал база-ла элээн нарын, дүвүренчиг болуру билдингир. Амгы чаштар, элээдилер база аныяктар азы амгы салгал тыва дылывысты кайы хире ажыглап турарын долгандыр амыдырал бадыткай бээр. 5-6 чыл бурунгаар Кызылдың кудумчуларынга азы чон чыылган черге элээди болгаш аныяктар хөй кезиинде тывалажып турган болза, а амгы үеде байдал кандыгыл? Бичии чаштар кайы дылды ажыглап турарыл? А эң эргим авай, ачай, кырган-авай, кырган-ачай, даай, күүй, чээн, оглум, уруум, уйнуум дээн чижектиг сөстеривисти безин тыва дылга ажыглап турар улустуң хүн бүрүде эвээжеп турары ада-иелерни, башкыларны… азы ниитилелди чүге дүвүретпейн турарыл?

Бо хүннерде интернет четкизин дамчыштыр ЮНЕСКО-нуң культура деп рубриказындан алдынган чаа медээлерни көрээлиңер:

Россияда ажыглаттынып турар дылдарның картазын көөр болза, амгы үеде мындыг байдал чуруттунуп келир:

20 дыл — шуут чиде берген дылдар: айн дыл (Японияның Хоккайдо ортулукка чурттап чораан айннар деп аймактың дылы), юг дыл (Ханты-Манси округунга чурттап чораан югор дээр бичии аймактың дылы), убых дыл (абхаз дылдарның бөлүүнче кирип турган бичии аймактың дылы)…;

22 дыл — чиде бээриниң айыылы бар: алеут, ительмен…;

29 дыл — чиде бээриниң айыылы улуг дылдар: чукот, нивх, карел…;

49 дыл — чиде бээриниң кырында келген дылдар: калмык, удмурт, идиш;

20 дыл — чиде берип болурунуң айыылын тургузуп турар дылдар: белорус, чечен, якут болгаш тыва дыл... .

Оларның хөй кезии РФ-тиң республикаларында күрүне дылдары болуп турарын демдеглезе чогуур…

Шак мындыг байдалдарны ЮНЕСКО-нуң эксперттери сайгарып, шинчилеп көрген түңнелинде, тыва дылывыс чиде берип болурунуң айыылын тургузуп турар дылдар аразынче кире берген!!! Бо түңнел тыва кижи бүрүзүнүң чүрээн саргыдып, аартып, бодандырар ужурлуг. Дыл чокта, чон турбас, Дылды ажыглаваска, ооң эдилекчизи чон база чиде бээр деп угаадыгның алыс дөзүн бодап, чүнү канчалза экил? деп айтырыгны шиитпирлеп, тодаргай хемчеглерни алыр ужурлуг… .

Амыдыралдан эскерип чоруурга, ада-иези өг-бүлеге тывалашпас болза, азы авазы тыва эвес ийикпе, азы тыва дылды билбес болза, оларның уруглары тыва дылга чугаалавас болур. А ынчаарга амгы чаштар, аныяктар төрээн тыва дылын билбес болза, оларның уруглары база тывалашпас. Өскээр чугаалаарга, амгы хүрээлелдиң азы келир үедеги ниитилелдиң төлээлекчилери тыва дылын чидириптер…, чоорту ону ажыглаар улустуң саны, хуузу, девискээри кызырылза-кызырылза, чиде бээр. Дылывыс-биле катай чонувус база эстип, тоглай бээр.

Чоокта чаа ККПИ-ниң доозукчулары Михайловтарның өг-бүлези-биле дылдар дугайында чугаалажып ордувус. Өг-бүлениң ээзи Ю.Р. Михайловтуң ачазы якут болгаш, олар Якутияга база элээн чурттаан, амгы үеде Кызылда чурттап, ажылдап турар. Үстүнде айытканывыс дылдар дугайында картада якут дыл база чиде берип болурунуң айыылы тургузуп турар дылдарже кирип турар. Ынчалза-даа якуттар ук байдалын эки билип, сөөлгү чылдарда кончуг шалыпкыны-биле хөделип эгелээн. Боттарының төрелдери безин чоокка чедир орустажып турган болза, амгы үеде чүгле якуттажыр. Уруглары якут дылда шүлүүн чугаалап, ырын ырлап, төрээн дылында арыы-биле чугаалажып турар апарганын магадавас аргажок. Олар национал ёзу-чаңчылдарын катап эгидип ап, байырлалдарда безин национал открыткаларны, байыр чедириишкиннерин боттарының дылында чорудуп турар апарганы чоргааранчыг. Амгы үеде якуттар биле тываларның төрээн дылынга хамаарылгазын деңнээр болза, бистиң тыва дылывыстың байдалы арай берге, нарын болуп турарын демдегледилер. Уруглар садтары, эге школаларда якут дылды өөредип, боттарының төрээн дылын арттырып алыр талазы-биле бүгү-ле хемчеглерни ап эгелээни көскү.

Бистиң кожавыс Хакасияда база ук байдалды эскерип болур.

Тыва чонну өске чоннардан, эң ылаңгыя даштыкы хевиривис, арын-шырайывыс-биле дөмей азиат аймактардан “Тыва мен, тыва бис!” деп аңгылап, бадыткап, сагыш-сеткиливисти хостуу-биле илередип чоруур дылывысты чидирип алзывысса, тыва деп этнос, тыва кижи деп чон аңгыланмас апаар дээри безин коргунчуг, муңгаранчыг апаар-дыр. Бичии чаштар орустап туруп берген, школаларда тыва дылды таптыг, хандыр башкылаарының орнунга кыдат, англи… дылдарны өөредип турары, бир талазында, ниити сайзыралга эки-ле, а өске талазында, тыва кижиниң бодунуң амы-хууда сайзыралынга, арын-нүүрүнге, мөзү-шынарынга ооң ие төрээн дылын билбези кайы хире дээштигил?

Тыва дылдың ниитилелде ажыглалынга хамаарыштыр сайгарып көөр болза, ЮНЕСКО-нуң эксперттериниң айытканы 6 байдалдың барык шуптузу ажыглаттынмастап кел чыдар деңнелде туруп турар. Ынчангаш тыва дылдың үр үеде азы ам-даа ажыглаттынып болурунуң байдалын канчалдыр тургузар ужурлуг бис? Ол айтырыгга кымнар канчалдыр харыылаарын ажыы-биле чугаалажыылыңар! Тыва дыл чидер болза, тыва чон база чиде бээри ол.

Ам каш чылдар эртсе, тыва дылывыс чидип, өлүг дыл апаарының айыылы тургустунуп олурар ышкажыл. Ол дүвүренчиг, ыглаксанчыг байдал кырывыста диргелип олурарын тыва кижи бүрүзү боданып, чугаалажып көрээлиңер. Санал-оналыңарны, бодалдарыңарны бистиң-биле үлежиңер!!!

Клара Доржу, ф.э.к, доцент.

Источник