Тыва дыл дугайында сценарий

Шүлүк мѳѳрейи «Тыва дылым—торээн дылым»

               Сорулгазы: Тыва дыл дугайында уругларнын билиин улам сайзырадып, торээн дылынга сонуургалды, хандыкшылды, хундуткелди оттуруп, оске дылдар-билехолувайн, тыва дылга арыг чугаалап, тыва ужук-бижикти хандыр ооренип, сайзырадып чоруурунга чагып ооренир, билиндирер.

              Дерилгези: Тыва дугайында чуруктар, тыва чогаалчыларнын чуруктары, чогаалдары, шулуктери.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Сорулгазын дыннадыры.

— Класс шагында торээн тыва дылывыс дугайында чугаажыр бис. Тыва

Тыва дылывысты хундулеп, камныг эдилеп, ону бокталдырбайн, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

Шулук моорейи «Тыва дылым – торээн дылым»

2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын Чазак даргазы Ш.В.Кара-оолдун айтыышкыны-биле ноябрь 1-нин хунун – тыва дыл хуну кылдыр болза чарлаан. Ынчангаштын ноябрь 1-нин хуну бистерге болза байырлал боор, байырлал таварыштыр шуптунарга изиг байыр.

  Бо онзагай болуушкуннуң дугайында Ш.Кара-оол бодунуң блогунда мынча деп бижээн. 

 «Чаңгыс чер чурттуглар, чылдың-на ноябрь 1-де демдеглээривис Тыва дыл хүнүнүң дугайында чарлыкка атты салдым. Төрээн дылды сайзырадырынга, байлакшыдарынга болгаш чугаа культуразын бедидеринче угланган хемчеглерни ол хүнге тураскаадып эрттирер. Ол хүннү тургузар дугайында эгелекчи саналды Улустуң чогаалчызы, хүндүлүг шүлүкчү Александр Александрович Даржай киирген. Силерге солун болуушкун-биле байырны чедирип тур мен» — деп бижээн. 

 Тываның Улустуң чогаалчызы А. Даржайның төрээн дыл дугайында шүлүү: 

 Тыва дылым 

 Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш, 

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас, 

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп, 

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан 

Кыштың узун кежээзинде сени танааш, 

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп, 

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен. 

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың 

Өжээн килең доюлдурар түрлүг ырын 

Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг 

Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан. 

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым, 

Ыым келип, баарым адаа ажыш диген — 

Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың 

Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен. 

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан. 

Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда, 

Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда, 

Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым. 

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш, 

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

 Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен, 

Одум чырык, даңны атсы кывар болду. 

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен, 

Өртээр эвес, баглаар эвес — хоржок чорду: 

Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап, 

Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен. 

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

 Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуң менден эртинеңни харамнанма, 

Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор. 

Сен чок черге — сеткил-чүрээм куруг — хоозун, 

Сен чок черге — хову кезээн каңмыыл-дыр мен. 

Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш, 

Чалгын-чакпам болуп чор сен, тыва дылым! 

    Башкы: — Торээн тыва дылынын дугайында тыва чогаалчылар элээн хой чогаалдарны бижип, орта боттарынын хамаарылгаларын илереткилээн. Тыва дыл оларнын чогаалдарынын тынгарыкчызы, сеткил-хоннунун илередикчизи. Тыва дыл чок болза, тыва чогаал турбас. Улустун аас чогаалы, тоолдар, улегер домактар, ырылар, тывызыктар-даа турбас.

       Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

Моорейивистин 1-ги кезээ. Беседа «Тыва дыл».

Тыва дыл — тыва чоннуң ук дылы, Түрк дылдар бөлүүнге хамааржыр. 4 аңгы диалектилиг: төп (ниити национал чугаа болгаш литературлуг дылдың таваанда чыдар), барыын, тожу болгаш мурнуу-чөөн. Моол, орус болгаш төвүт дылдардан үлегерлеттинген сөстер хөйү-биле ажыглаттынып турар.

1927 чылда латинчиткен алфавитке үндезилеттинген национал бижик тургузарының дугайында доктаалды Тыва Арат Республиканың девискээринге үндүрген. Герман үжүктерде үндезилеттинген тыва национал бижикти лама-башкы Моңгуш Лопсаң-Чиңмит чогааткан бооп турар. Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин 1930 чылдан бээр хоруп каапкан.

1930 чылга чедир Тывага моол бижикти база идекпейлиг ажыглап турган. 1930 чылдан бээр орус дыл шинчилекчилери боттарының чогааткан «Чаа түрк алфавитке» үндезилээн бижиин тывага нептередип эгелээн. Бо-ла чылдарда бижик чок чорукту узуткаарынга солуннар база улуг рольду ойнаан дээрзин демдеглээр апаар

1941-1944 чылдарда латин хевирлиг тыва бижик СССР-ниң көвей чоннары ышкаш кирилл бижимелче шилчээн.

1990 чылдың декабрьда «Тыва АССР-ниң дылдарының дугайында» хоойлузу-биле тыва дыл күрүне дылы апарган.

1990 чылдарның эгезинде республикага национал-регионалдыг компонентилер киирип турда, национал школаларны тургускан. Оларга төрээн дыл — 1-ден 6 класска чедир өөредилге дылы, 1-ден 11 класска чедир өөренир эртем кичээли апарган.

Тыва кижи, боду, төрээн дылының онзагайын билбес болур чүве. Бир эвес эртем билиглиг кижи тыва чоннуң чугаазын өске улустуң чугаазы-биле деңнептер болза, шак ынчан чүгле, тыва чугааның өске дылдардан ылгалып турар онза чүүлдери көстү бээр. Тыва дыл кижи ышкаш, боду тускай чаңныг. Тыва чугааның аажызын тодаргай көрүп көрээли. Алфавитте 36 үжүк бар.

Моорейивистин 2-ги кезээ. Викториналар

1.Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930, июнь 28)

2.Латин дылга ундезилээн алфавиттин толевилелин кым чогаатканыл (М.Лопсан-Чимит, 20 чыл.тонч)

3.Эн-не баштай ужук-бижикти Тыва араттар каяа ооренип турганыл? (кызыл оглерге, чайлаг школаларынга 6 хардан 60 харга чедир ужк-бижик чок чорукту узуткаар дээш ооредип эгелээн)

4.Тыва дылдын орус дылдан ылгалы чул? (тыва дыл- турк дылдарга хамааржыр, а орус дыл- славян, алфавит 33, 36, у, н, н)

5.Каш класстан эгелеп тыва дыл эртемин ооренирил? (2 класс)

6.Тыва дылда каш чугаа кезектери барыл? Болуктери. (10 чугаа кезектери, тускай, дузалал)

7.Домак деп чул? Хевирлери (Тонген утканы илередип турар состер болгаш сос каттыжыышкыннары, бодуун, нарын)

8.Тыва дылдын стильдери (эртем стили, ном стили)

9.Тыва дылда домак кежигуннери.  (5 домак кежигуну, чугула, 2ги черге кежигуннер)

10.Стилистика деп чул? (дылдын стильдерин ооренир бир адыр)

11.Тыва литературада баштайгы тоожу (Степан Сарыг-оол «Белек»)

12.Тыва литературада баштайгы шулуглел (Сергей Пюрбю «Чечек»)

13.Очерк деп чул (Херек кырында бар боттуг чуулдерге ундезилеп бижээн жанр)

14.Роман деп чул? (Улуг хемчээлдиг чогаал)

15.«Хайыраан бот » деп шиинин автору (Виктор Кок-оол)

16.Тыва литератураны каш уе-чадага хуваарыл? (1 ги чада – тыва литературанын тывылганы болгаш баштайгы базымнар (30 чылдардан 45),  2 чада – тыва литературанын Россияга каттышкаш хогжээни 45-70 чылдар, 3 чада – 70 чылдардан амгы уеге дээр хогжулдези).

17.Бирги салгалдын чогаалчыларын аданар. (Степан Сарыг-оол, Салчак Тока, Виктор Кок-оол, Сергей Пюрбю, Байкара Ховенмей, Олего Саган-оол).

18.Бир дугаар тыва дыл дугайында шулук бижээш репрессиялаткан чогаалчы (Сергей Пюрбю).

I-ги кезек: «Торээн дылын билир сен бе?»

Онаалгазы: Бердинген диалект состерни литературлуг дылда канчалдыр адаарын тып бижиир.

1. Суге / Балды/
2. Шон /Чагы/
3. Донгуу /Хонек/
4. Ченгей /Чаавай/
5. Сокур копеек /Согур копеек/
6. Чанчаныр /Аттынар/

II-ги кезек: Капитаннар мѳѳрейи

Айтырыгларга холун кодургеш, шын харыыны бээр.

1. Кым? Чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээ (чуве ады).
2. Кылыг созу деп чул? (чугаа кезээ)
3. Домактын чугула кежигуннери (кол сос, соглекчи)
4. Сан адынын айтырыглары (каш, чеже)
5. Тодарадылганы домакка демдеглээри (дыйлагар шыйыг)
6. Тыва дылда чеже падеж барыл? (чеди)

Моорейнин 3-ку кезээ: Шулук моорейи.

Туннел.    — Бодунун торээн дылын эки билири—оске чоннун дылын

ооренип алырынга дулгуур болур. Оске дылды билири кижиге кажан-даа артык эвес. Ол оске чоннун культуразын, чанчыл-ёзулалын хандыр билип, амгы уенин болбаазын эртем-техниказын шингээдип алырынга улуг ужур-дузалыг. Ылангыя орус дылды бодунун торээн дылы дег ооренип алыр болза, амгы уеде эн-не ажыктыг. Орус дыл дамчыштыр оске даштыкы дылдарны белени-биле ооренип ап болур. Хой дыл билир кижи хойну билир.

        Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

       Торээн тыва дылывысты хундулеп, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

       Тыва дылывыска ынак болуулунар!

  Жюрилернин ажылы.

Шанналдар.

Бижиттинген үлегер домактар.

1. Υлегер сөсте нүгүл чок, үер сугда балык чок.
2. Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.
3. Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.
4. Шын сөске чон ынак, шык черге үнүш ынак.
5. Багда доң быжыг, сөсте шын быжыг.

«Тыва дылым—торээн дылым» Ш.Ч.Сат.

    Тыва дылым—торээн дылым! Улуг-Хемнин агымы дег күштүг сен. Тыванын ак-кѳк дээри дег арыг сен. Бора-хектиң эдери дег откут сен. Алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг сен.

       Тыва дылым—Тѳрээн дылым! Хову шѳлдер дег делгем сен. Тайга-тандылар дег бедик сен. Кылаң хѳлдер дег маажым сен.

      Тыва дылым—тѳрээн дылым! Оран-делегейниң оът-сигениниң эмзиг чыды сенде сиңген. Ан-меңниң алгы-кышкызын ол олчаан ѳттүнүп турар сен.

     Тыва дылым—тѳрээн дылым! Бо турган ѳртемчейде ѳргүн кѳвей улустарның хамык дылдарынын аразында хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор. Ырак-чоокта кижилерниң аразынга мѳңге шагда ыяңгылыг ырлап чор.

Тѳрээн дылым—тыва дылым! Ѳлчей-кежиктиг дылым сен. Хайыралыг дылым сен. Хувулгаазын дылым сен.

Кл башкызы: Доктугу А. А.

Тема: Тыва дылым — төрээн дылым

Сорулгазы. Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, сөстерни шын адап билир кылдыр, сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр. Тыва улустуӊ аас — чогаалын хʏндʏлеп, ону камнап билиринге кижизидер. Тыва оюннарны ойнап билиринге өөредир.

Дерилгези. Бижиттинген ʏлегер домактар, кожамыктар, тевектер, чуруктар. Дыл дугайында уран — чечен сөстер.

Бижиттинген ʏлегер домактар.

1. Υлегер сөсте нʏгʏл чок, ʏер сугда балык чок.

2. Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.

3. Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.

4. Шын сөске чон ынак, шык черге ʏнʏш ынак.

5. Багда доӊ быжыг, сөсте шын быжыг.

Кичээлдиӊ чорудуу.

1. Организастыг кезээ

Башкы кичээлдин сорулгазы — биле командаларны болгаш келген аалчыларны таныштырар. Жюрини тускай столче чалап олуртур.

II. Башкыныӊ киирилде беседазы.

— Уруглар бөгун бис «Тыва дылым — төрээн дылым» деп сагынгыр, тывынгырларныӊ маргылдаазын эрттирер бис. Баштай мен силерге тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ дугайында беседаны кылыр — дыр мен.

Бистиӊ дылывыс байлак, ырывыс аянныг. Ол дээрге өгбелеривистиӊ салгалдарга арттырган эртинези — дир.

Дыл каяа — даа, кажан — даа, кымга — даа эӊ — не чугула чепсек.

Сөс — биле өлʏрʏп — даа болур, сөс — биле эмнеп, диргизип — даа болур. Бистиӊ төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чʏге төрээн дылывыс дээрге. Ол бистиӊ ада — өгбелеривистиӊ, кырган — ачаларывыстыӊ, кырган — аваларывыстыӊ төрээн ада — иевистин дылы — дыр. Силер бичии ʏӊгеп туруӊардан — на эгелээш, бичии тургаш баштай — ла дыӊнап, адап өөренген биске эӊ — не эргим сөстеривис авай, ачай, акым, дуӊмам, угбам.

Бо сөстерни силер тыва дылга чугаалаар силер. Ынчангаш тыва дыл бистиӊ төрээн дылывыс — дыр. Тыва дыл база өске бʏгʏ дылдар — биле бир дөмей эӊ чараш, байлак, чечен дылдарныӊ бирээзи — дир. Υжʏк — бижик чок турган шагда безин тыва дыл кончуг сайзыраӊгай турганын хөй — хөй чылдарда читпейн дамчып келген улустун эгээртинмес байлак аас чогаалы бадыткап турар.

Тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни тыва улус дыка хʏндʏлээр турган. Чечен кижилер уран — чечен сөстʏ камныг сайзырап, олар аразында маргыжып, чижир турганнар. Оларныӊ сөстʏ кончуг камнап, дорт, тода кылдыр адап, улам сайзырадып чораанын ʏлегер домактардан, тывызыктардан, тоолдардан көрʏп турар бис. Ынчангаш кижи бодунун төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер — биле холувас, чугаалаарда эптиг — эвилеӊ, эки сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап чорааш, өске чоннарныӊ дылын база хʏндʏлээри чугула.

1. Самбырада бижээн шʏлʏк. РФ — тин школаларыныӊ алдарлыг башкызы Алексей Арапчорныӊ шʏлʏʏнден ʏзʏндʏнʏ номчуур.

Төрээн дылды уттур болза

Төрел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык көрбес апаар —

Ынчангаштыӊ ийи дылды

Ылап билзе чоргаар чоруур.

1. Командалар рапорттарын берип турар.

1-ги бөлʏктʏн командазы «Сөскурлер» девизи: «Сөглээн сөс, керткен ыяш».

2-ги бөлʏктʏн командазы «Эрестер» девизи: «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

«Тыва дылым төрээн дылым» деп сагынгыр — тывынгырларныӊ маргылдаазынга киржиринге белен.

1. Шʏлʏктер чугаалаар.

Төрээн чурттун, кайын чʏден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып — даа турар — дыр бис.

Төлу биске ада — ие, чери — алдын,

Төрээн дылым олар — биле бир деӊ — эргим.

Чаӊгыс сөстен сеткил өөрʏп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай — даа берип болур.

Эдипкен сөс боодан ундур аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири — ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктʏ хемдээш чилиинге — даа чедер апаар.

Сөстʏ сөглээш, эчизин — даа көөр апаар.

Дылы — биле турган дытты ужуруппас

Аксы — биле аалды база көжурбес деп,

Ада — өгбе дужундан бээр байбаӊнарны

Тывынгырлар ʏптеп — сургап келген чуве.

Тыва сөстʏн мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап кояжыдар албан эвес,

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер —

Эгечениӊ будаан эрни ында- ла каар.

Бака — сока дылдар холуп шокарлавайн,

Баштай харын төрээн чугааӊ шиӊгээтсиӊзе,

Ѳӊнук туржук, өскениӊ — даа дылы сеӊээ

Ѳөредип каан аъдын ышкаш чажыга бээр.

Тыва чонум — таан мерген

Тывызыктаан, тоол ышкаш

Дыӊгылдайлаан, хөөмейлээн

Дылы чечен, чараш сөстʏг.

Кежээлерде олурупкаш

Кажык адар тоол ыдар.

Дурген чугаа кожамык, ыр.

Дʏндʏктерден дыӊналгылаар.

Чорумалдар эртип чыткаш,

Чолукшуп кээп дыӊнап — даӊнап,

Соон салгаан ажы — төлге

Солун — тоолун ыдып чораан.

Шорааннарга кадарчылап

Чолукшуп кээп мендилешкеш,

Чечен чараш сөзʏ — биле

Чечээргежип маргыжарлар.

Ада өлʏр -оглу артар

Ава өлʏр — кызы тургай.

Ѳгбелерниӊ чечен сөзʏ

Ѳөр чонга дамчып чораан.

1. Ийи команданыӊ капитаннарынга айтырыглар.

Жюри очколарны санап эгелээр. «Сөскʏрлер», «Эреспейлер».

1. Тыва уруглар чогаалчыларыныӊ аттарын адаар. Кым хөйнʏ адаар эвес.

2. Ниити командаларга айтырыглар: — Кандыг тыва тоолдар билирил, командалар адаар.

3. Команда бʏрʏзʏнден 1 — 1 кижи ʏнʏп келир. 7 базым бʏрʏзʏнде — ле бир нарын сөстʏ адаар.

4. Дʏрген чугаага маргыжар. Командаларныӊ кайызы эки, дʏрген хөй дʏрген чугаа чугаалаар эвес.

5. Бодалга шʏлʏктер. Кайы команда дʏрген харыылаар эвес.

1ги өөреникчи:

Школаже өөренир дээш

Уран далаш базып — ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон — биле каржып эртер.

Чолаачы — даа, бызаӊчы — даа

Чоруун кылып шуужуп турар.

Уруг ээлдек сеткил өөртʏп

Эки сөстʏ сөглеп чораан

Кандыг сөстʏ ажыглаан деп?

Харыызын тып көрʏнерем?

(Экии!)

2ги өөреникчи:

Кожазынга чеде бээрге

Коля эжи сандай салган.

Дурген — оол аа олурупкаш

Дʏлген эътти чула чиген

Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сөс чок, аспактапкаш,

Караӊнадып чана берген.

Кандыг сөстʏ уттупканыл,

Каш катап сөглевээн — дир.

(- Четтирдим деп 3 катап чугаалаваан.

— Байырлыг! дивээн).

7.Чеченнерниӊ маргыжыы.

1. Командалар кожамык ырлаарынга маргыжар.

2. Тыва улустуӊ алфавидинде каш ужук барыл? Υн илеретпес ʏжʏктер, ажык ʏжʏктер, дʏлей, ыыткыр уннерниӊ ʏжʏктери.

3. Сугга, агаар — бойдуска, шʏʏлген мөгеге оваа, кудага йөрээлдер.

4. Улустуӊ ырларын билиринге маргыжар.

5. Тевектээринге маргыжар.

1. Кичээлди туӊнээр.

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение

детский сад «Сайзанак» с.Булун-Терек Чаа-Хольского кожууна

Тѳрээн дылым — чоргааралым!

Воспитатель старшей группы

Ооржак А.Б.

Торээн дылым — чоргааралым!

(Ада –иелерге хоглээшкин)

Хундулуг ада –ие !

Силерни торээн тыва дылывыстын чамдык дурумнерин сактып келири – биле хоглуг оюнче чалап тур бис. Даалгалар Силерге нарын эвес болур, а харын – даа хулумзуруг – биле оларны Силер кууседир боор Силер. Бир дугаар холун кодурген кижи мурнай харыылаар эргени алыр. Менээ мээн дузалакчыларым дузалажыр,оларны санаашкын – биле шилип алыылынар.

Коданы ак , хою кара. Чунун дугайында тывызык – тыр? (ном). Ном чулер чокта утка чок болурул? ( ужуктер).

Моорейивисти « Алфавитти кым эки билирил ?» деп маргылдаадан эгелээр – дир бис.

1.Алфавит чуу деп ужуктен эгелээрил? (А), чуу деп ужукке тонерил?( Я).

Б деп ужуктун соонда ужук (В).

О деп ужуктун соонда ужук .

Г деп ужуктун соонда ужук.

Р деп ужуктун соонда ужук.

Ж деп ужуктун мурнунда ужук.

У деп ужуктун соонда ужук.

Ы деп ужуктун мурнунда ужук.

2. Тыва алфавитте каш ужук барыл? Алфавиттин 5 дугаар ужуун аданар, 10 дугаарын, 14 дугаарын,31 дугаарын, 3 дугаарын,6 дугаарын,32 дугаарын.

Оюннун ийиги кезээнде « Ыытаваспай» оюн ойнаар бис. Мен состер адаарымга, силер ону слогтарга чаргаш, салааларынар – биле слогтун тунун ,ыытавайн, коргузер Силер. 1 слог – 1 салаа, 2 слог- 2 салаа.

Ыяштар.час,аътчыгаштар,парк,дилгижек, харжыгаш, сандай, аптара,уруглар, ивижи, торгу, аяк.

Оюннун ушку кезээ « Состен тургус».

Мээн адаан созумден чаа сос тургузар Силер. Чижээ : бинт – бант.

Чаг – час, хем – хеп, чаъс – часкы, торга – торгу,балыг – балык, чон – чоон,ужук – ужур.

4ку кезээ.(ъ демдектиг состер).

Тывызыксыг тыва дылда

Дыка онза «кадыг» сос бар.

Тыпкан кижи «угааныгбай»,

Тыва дылдын тергиини – дир.

Аъш –чем, каът, чаъс, аът, оът,эът, чуък, дуъш.

5ки кезээ.

Аай – дедир « былдап» кааптар,

Антонимнер база онза,

Адап тургаш санаалынар,

«Алдырбаспай» кым боор эвес.

Ак – кара, аар – чиик, чоон – чинге, тодуг – аш, хоглуг – мунгак,кашпагай – шушпен,кадык – аарыг.

6 – гы кезээ.

«Бижиири домей, утказы ангы».

Будук – будук,ажык- ажык, от – от, ус – ус, эш – эш,кадык – кадык, ат – ат, арга – арга, час – час.

7ги кезээ. « Эргижирээн состер».

Ойнаар – бажын, оттуг – терге, ужар – хеме, чычаан, дириг –чурук, демир – удазын, хораа (комитет).

Тыва чонум хундулээчел,

Дылы безин эптиг, чымчак.

Эрткен – душкен кижилерге

Эжиктери ажык турар. (Монгуш Олчей – оол).

Туннелдерни ундуруп, тиилекчилерни шаннаары.

Сагынгыр-тывынгырлар моорейи

Сорулгазы: торээн тыва дылын унелеп, оон тыптып келген тоогузун уругларга катаптадып, быжыктырар; оон-биле чергелештир  тыва чогаалдын тоогузун, тыванын географиязын, тоогузун уругларга сонуургадып , торээн черинге ынак болурунга кижизидер, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: тыва дылдын, тыва чогаалдын болгаш Тыванын тоогузунун дугайында номнар, статьялар делгелгези, карточкалар, чуруктар,  Тыванын картазы, Россиянын картазы, жюри кежигуннеринин харыызын унелеп бижиир карточкалары.

             I.      Планы:   Организастыг кезээ

             I.      Таныштырылга

          II.      Тыва дыл дугайында

       III.      Тыва чогаал дугайында

       IV.      Овур-хевирлерни тып

          V.      Капитаннар моорейи

       VI.      Оюн «Улаштыр чогаат»

    VII.      Географиядан айтырыглар

 VIII.      Тыва дугайында айтырыглар

       IX.      Оюн «Бирги, бирги»

Чорудуу: I .  Орг.кезээ.

I. Таныштырылга

II. Тыва дыл дугайында

1.     Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930, июнь 28)

2.     Латин дылга ундезилээн алфавиттин толевилелин кым чогаатканыл (М.Лопсан-Чимит, 20 чыл.тонч)

Кымнын толевилелин орус графикаже шилчиткенил?  Амгы уеде ажыглап турарывыс Тыва бижик.(