Сабантуй башкирский праздник на башкирском языке

Һабантуй — башҡорттарҙың боронғо байрамы, шулай уҡ башҡа күп халыҡтарҙа үткәрелә.
XVII быуат урталарында И. Г. Георги, И. И. Лепехин башҡорттарҙың һабантуйын тасуирлап яҙған. Уларҙың хеҙмәттенән күренеүенсә һабантуй «Ҡарға бутҡаһы»нан һуң яҙғы сәсеү эштәре менән малға бесән әҙерләу араһында үткәрелә.

Һабантуй — башҡорт халҡының йола байрамы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Үҙенең татар һабантуйына бағышланған татар тикшеренеүсһе Р.К.Уразманова был байрамдың ҡарасәй-балҡарҙарҙа, нуғайҙарҙа байрам ителеүен яҙып үтһә лә, ни өсөндөр шундай уҡ байрамдың туғандаш һәм ут күрше башҡорт халҡында ла булғанын иҫенә төшөрмәй. И.И.Георги, мәҫәлән, башҡорт көнкүрешен һәм әхлағын тасуирлағанда, бер ыңғай шулай тип билдәләгән:

«Пахотный их праздник Сабантуй во всем, кроме молитв, творимых муллою, сходствует с Анга Соареном черемисским. Хотя земледелие у них не в чести, однакож в праздник сей съезжается верхом всякая деревня, не исключая ни жен, ни детей, на свои пашни, слушает приносимое муллою моление о плодородии земли и изобилии в траве, и забавляется по том попойкою, пляскою, песнями, ристаниями взапуски и тому подобными»

.

Башҡорттарҙа Һабантуй байрам ителгәнлеге борондан уҡ яҙмаларҙа билдәләнһә лә, әлегә тиклем боронғо башҡорт байрамын анализлауға бағышланған хеҙмәт юҡ, тип яҙҙы ғалим Әминев З.Ғ. Бының сәбәбе булып, йәнәһе, башҡорттар күсмә тормош алып барған һәм игенселәр ҡоралы — һабанға бағышланған байрамы булыуы мөмкин булмаған тигән ялған фекер торалыр, күрәһең. Бер ни менән дә дәлилләнмәгән был фекер тағы бер ялған раҫлауға — йәнәһе башҡорттар Һабантуй байрамын татарҙарҙан үҙләштергән тип аңлатырға тырышыуҙарға алып килгән. Әминев йыйған факттар бындай нигеҙһеҙ раҫлауҙарҙы кире ҡаға.

Авторҙың материалдары Һабантуйҙы башҡорт халҡы бер кемдән дә үҙләштермәгәнен, ул төптән башҡорт байрамы һәм уның тамырҙары сал боронғолоҡҡа, быуаттар тәрәнлегенә киткәнлеген раҫлай.

Ниңәлер күскенсе саҡтар һәм скифтарҙың һабанлы булғаны ҡабул ителә, әммә малсылыҡ менән шөғөлләнгән башҡорттарҙа был күренеш мөмкин түгел тип һанала. Боронғо грек авторҙары күскенсе саҡтарҙың һәм скифтарҙың һабанға табыныуын билдәләгән.

XIX быуатта Р.Г.Нефедов Табын башҡорттарының Һабантуй байрамы барышында ҡыҙыл баҡырҙан яһалған һабанға шуға оҡшаш табыныуы һәм ҡорбан килтереүен үҙе яҙып алған «Ушкуль» легендаһында билдәләгән. Күскенсе һундарҙың башҡорт Һабантуйына оҡшаған дөйөм ритуал байрамын билдәләүе тураһындағы мәғлүмәт ҡытай сығанаҡтарында (Хань-шу) һаҡланған.

Тәңрегә — Ер-Һыу эйәләренә ҡорбан килтерелгән был байрам май аҙағында – июнь башында билдәләнгән. Байрам барышында шулай уҡ ат һәм дөйә бәйгеләре ойошторолған. Бөтә был факттар Һабантуйҙың тәрән боронғолоҡҡа киткәнлеген һәм беҙҙең ата-бабаларыбыҙҙың мифологик күҙаллауҙары менән аңлатыла, һәм малсылыҡ хужалығы алып барыу – башҡорт халҡының Һабантуй байрамын кире ҡағыу аргументы була алмай^[1].

Һабантуйҙы атҡарыу ритуалы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һабантуй бәйгеләре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Белеүебеҙсә, Һабантуй байрамына мотлаҡ атҡарыла торған йолалар ҡарай. Уларға: ат сабыштырыу (башҡортса «бәйге»): көрәштең милли төрө – көрәш»; вертикаль оҙон ҡолғаға (башҡортса «Һырғауыл») үрмәләү; бер осо ергә күмелгән һәм икенсе осона бүләккә аҡ тәкә эленеп ҡуйылған һелкенеп торған ҡыя бағана буйлап атлау; күҙҙе бәйләгән килеш көршәк ватыу; аяҡтарға тоҡ кейгән килеш йүгереп ярышыу.

Ғалим Әминев З.Ғ. Һабантуйҙың төп йолалары башҡорт ауыҙ-тел ижады, мифологияһы һәм этнографияһы аша аңлатылырға тейеш ти. Һабантуйҙы уйын (театраллаштырылған башҡарыу лицедейство) тип ҡараһаҡ, башҡорт мифологияһы уның сценарийы булып тора. Йола (ритуал) менән мифтың бәйләнеше элек-электән үк тикшеренеүселәр тарафынан билдәләнә. Йола мифтың инсценировкаһы, ә миф башҡарылған йоланы аңлатыу һәм нигеҙләү булып сығыш яһай. Иң боронғо замандарҙа был байрамдың сценарийы булып «Урал батыр» эпосы йәки уға оҡшаған миф торған әлбиттә.

Ат сабышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡорт һабантуйының йолаларын анализлауҙы ат сабыштарынан башлар кәрәк. Һабантуйға йыйылған халыҡ ғәҙәттә түҙемһеҙлек менән ат сабыштарын йәки бәйгене көтә. Ат сабыштарыу тура трасса буйлап түгел, ә түңәрәк әйләнәһе буйлап ойошторола. Ҙур ҡулса әйләнәһенә күк йөҙө буйлап ҡояш әйләнеүен ҡабатлай имитация, шулай уҡ тыуған ерҙе изгеләштереүҙе һәм сакралләштереүҙе аңлата. Беҙҙең ата-бабалар, хаостың ҡара көстәренә ҡаршы көрәшкәндә, башҡорт халҡы өсөн Тәү ер булдырғанда, тәүаталары Урал батырҙың хәрәкәтен ҡабатлап түңәрәкләп хәрәкәт итеп, территорияны ҡулса менән уратып, уны хәүефтәрҙән һаҡлауҙы кәүҙәләндергән. Уларҙың күаллауҙары буйынса, Һабантуй үткәреү урыны ла тормош барлыҡҡа килгән тәүге Ерҙе хәтерләтергә тейеш.

Беҙҙең башҡорт фольклоры һәм этнографияһы ат менән ҡояштың бәйләнешен раҫлаған бай материал бирә. Шулай, айырым алғанда, «Урал батыр» эпосында иң яҡшы аттарҙың аты – «Аҡбузат»ҡа Ҡояш эйә. Был эпоста Урал тауҙары – дейеү (аждаһа, ен, бәрей һ. б.) менән көрәшкән Уралдың үҙенең Аҡбуҙатында үткән юлы тиелә. Башҡорттарҙың бөгөнгө көнгә саҡлы килеп еткән боронғо ышаныуҙары кешегә һәм бөтә тереклеккә зыян килтереүсе көстәр, ниндәйҙер бер сәбәптәр арҡаһында, аттарҙан һәм уның менән бәйле әйберҙәрҙән ҡурҡа. Элекке замандарҙа, башҡорттар, ни сәбәптәндер, өйөнән ситтә, асыҡ һауала, ҡунып ҡалыу уңайһыҙлығы барлыҡҡа килһә, ҡуныу урынын сыбыртҡы, ат егеү ҡорамалдары сбруй һәм шуға оҡшаш ат менән бәйле кәрәк-ярағы менән уратып алғандар. Башҡорттар, ошо рәүешле уратылып, түңәрәк эсендә ҡалған кеше һаҡлы була тип һанаған. Был осраҡиа, парциаль магия принцибы буйынса – ат һаҡлауы аҫтында, һәм артабан ул кәүҙәләндергән Ҡояш һағы аҫтында тора тип иҫәпләнелгән.

Бындай «түңәрәк әйләнәһе буйлап йөрөүҙәр», «әйләнеүҙәр», айырым территорияны кәртәләү формаһында бер-береһенән ваҡыт һәм арауыҡ буйынса алыҫлашҡан традицияларҙа зафиксированы. Был йола выявлены замандар, урын айырмаһына ҡарамай, улар бөтәһе лә бер мәғәнә семантик гә эйә. Батшаның (вариҫтың) территорияны ҡарап йөрөргә сығыуы, Һабантуй уҙғарыла торған ерҙәрҙе ҡарап йөрөү, түңәрәк әйләнәһенә ат сабыштырыу – барыһы ла Ҡояш-Хоҙайҙың Ерҙе «йөрөп сығыу» объезд имитацияһы.

Көрәш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һабантуйҙың тамашасыны мауыҡтыра һәм юғары ыңғай көсөргәнештә тота торған тағы бер ритуаль күренеше булып милли көрәш тора. Был ритуаль хәрәкәтте башҡорттарҙың «борон-борон заманда», «әлмисаҡта», донъя барлыҡҡа килгәндә ике көстөң: Яҡшылыҡ һәм Яуызлыҡтың, Яңы менән Иҫкенең, Йәшәү һәм Үлемдең үҙ-ара көрәшенең сағылышы тигән боронғо мифологик күҙаллауҙары тип була. Был көрәш барышында Яҡшылыҡ көстәре Яуызлыҡты еңә һәм донъяла тәртип («тәртип», «рәт», «ип») урынлаша.

Тирмәләр ҡороу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бағанаға менеү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡорт, шулай төрөк мифологияһында Һабантуйҙа аҫҡы йыуан осо ергә тәрән соҡор ҡаҙып күмеп ҡуйылған һәм үрҙәге нәҙек осона бүләктәр эленгән бейек һәм шыма вертикаль бағанаға үрмәләү уйынына аңлатма бирелгән Был ҡолға янында һәр ваҡыт кеше күп була, һәм улар шаярта, ҡысҡырып көлә. Кем ҡолғаның осона барып етә, шул бүләкте үҙенә ала.

Донъяның мифологик моделенең төп концептуаль, конструктив элементы булып, вертикаль буйынса өс донъяны һәм горизонталь буйынса донъяның дүрт яғын тоташтырыусы «Донъя ағасы» тора, йәғни был ағас Донъя үҙәгендә тора. Донъяның үҙәгендә үҫеүсе «Донъя ағасы» тигән төшөнсә ысынында Ер йөҙөндә йәшәгән барлыҡ халыҡтарҙың мифологияһында ла бар. Был ағас ярҙамында дең өс ҡаты – ер аҫты (һыу аҫты), ер өҫтө һәм күк тоташа. Миф геройҙары, Донъя ағасы олоно буйлап сәйәхәт иткәндә, ер аҫты (һыу аҫты) донъяһынан ер өҫтөнә күтәрелә, ә һуңынан күккә олғаша.

Һабантуйҙың вертикаль тайғаҡ ҡолғаһы, һабантуйҙа ҡатнашыусылар, ҡомарҙанып ҡолға үренә атлыҡҡанда, башҡорт мифологияһындағы Донъя ағасының һымаҡ ҡабул ителә, һәм тәүяралғы осорҙа күктең иң үренә, етенсе ҡатына, осоп менгән боронғо тәүбабабыҙ Урал батырҙың эш-ғәмәлдәрен ҡабатлай кеүек. Һабантуйҙа тайғаҡ ҡолғаға, үҙҙәренең йылғырлығын күрһәтеү һәм бүләк алыу маҡсатында, иң ҡыйыуҙар үрмәләй һәм был эпостағы семантик йөкмәткене ҡабатлай. Был тайғаҡ ҡолға тәүосорҙа башҡорттарҙың тәүбабаһы Урал батыр күккә артылған донъя бағанаһын (йәки донъя терәген) кәүҙәләндергән тип фаразлап була.

Ҡыя бағанаға үрмәләү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Йыуан осо менән ерҙе соҡоп урынлаштырылған тирбәлеп торған ҡыя бағананың үрге осонда бүләккә тәғәйенләнгән тәкә эленә, һәм бында һәр саҡ кеше күп була. Ҡыйыу егеттәр ҡыбырлап торған ҡолғаның осона саҡлы атлап барырға һәм бүләк алырға тейеш була. Боронғо башҡорт мифологияһы һәм фольклорынан был күренешкә лә аңлатма бар. Билдәле булыуынса, башҡорттар был донъянан икенсе донъяға һыу аша һалынған күперҙән сыға. Башҡорт ауыҙ тел ижадында донъялар сигендәге күперҙә батырҙар яуыз көстәр: ендәр, дейеүҙәр, аждаһалар менән осраша һәм уларҙы еңә. Башҡорт фольклорында был күперҙән фәҡәт батырҙар ғына үтә. Был күперҙе башҡорттар «Сират күпере» тип атай. Был күпер аша хыянатһыҙ батыр аҡ төҫтәге тәкәне үткәрә тип иҫәпләнә. Шуның өсөн Һабантуйҙың тирбәлеп тороусы ҡыя бағананы башҡорттарҙың бер донъянан икенсе донъяға һалынған күпер тураһындағы ышаныуҙарының ы тип раҫларға мөмкин.

Тоҡ кейеп йүгереү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Тоҡ кейеп йүгереү Һабантуйҙың иң күңелле ярыштарының береһе булып тора. Был тамашаға ла боронғо башҡорт мифологияһында аңлатма табып була. Башҡорт әкиәттәрендә Йүгерек батыр, бик шәп йүгерә алһа ла, йыш ҡына йә һыңар аяҡлы, йә аяҡтары тышалған, йә тирмән ташы тағылған итеп күрһәтелә. Тоҡ кейеп йүгереүселәрҙең һикерәңдәп йүгергәненә ҡарап ысын күңелдән көлөп тамаша ҡылғанда, беҙ уның тәрән боронғолоғо хаҡында башыбыҙға ла килтермәйбеҙ. Баҡтиһәң, тоҡ кейеп йүгереү Йүгерек батырҙың Мәскәй ҡарсыҡ менән ярышып йүгереүе семантикаһына оҡшаған, йәғни бында, Һабантуйҙа, ике аяҡты ла тоҡ эсенә тығып, шундай көлкө хәлдә йүгерергә маташып, ҡатнашыусылар һыңар аяҡта йүгереүсегә оҡшайҙар. Хәҙерге заманда был көлкөлө тамаша кеүек кенә ҡабул ителһә лә, борон ул бик етди ҡабул ителгән, сөнки боронғоларҙың күҙаллауы аша, күп нәмә – Яңы йыл тыуырмы әллә тыумаҫмы — ошо мәсьәлә лә хәл ителгән. Йәш йүгеректең йүгерек ҡарсыҡты уҙыуы яңы тормош тыуыуын һәм иҫке йылдың китеүен аңлатҡан. Был ҡыш менән йәйҙең (иҫке менән яңының) символик көрәшен, яуыз һәм изгелек көстәренең ҡаршы тороуын күрһәтә.

Көршәк ватыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һабантуй барышында күҙҙе бәйләп көршәк ватыу кеүек күңелле тамаша башҡорттарҙың исламға тиклемге донъяға ҡарашынан сығып аңлатыа. Этнографик мәғлүмәттәрҙән күренеүенсә, балсыҡ көршәктәрҙе ватыу йолаһы киң таралған булған. Һауыттарҙың (көршәктәрҙең) бик йыш ҡына календарь байрамдарға мөнәсәбәте бар, был йоланы төрлө мәҙәниәттәрҙә осратырға мөмкин, көршәк ватыу йолаһы ниндәйҙер дәрәжәлә төрлө халыҡтарҙа, планетаның төрлө яҡтарында төрлө һәм кимәлле мәҙәниәттәрҙә күҙәтелә. Мәҫәлән, Урта Азия тажиктары һәм үзбәктәре узбеки Науруз байрамында бындай йоланы башҡара. Был йоланың мәғәнәһе – иҫкенән ҡотолмайса, урын бушатмайса, яңыға урын юҡ, шуға яңы көн тыумай. Башҡорттарҙың телендә һаманға саҡлы «Берәү үлмәй – берәү көн күрмәй» тигән әйтем һаҡланған. Бер башҡорт әкиәтендә батыр: «Ҡарттың үлеме – Һабантуйға» тип ҡысҡырып ебәрә. Был һүҙҙәрҙә башҡорт ата-бабаларының ҡарт, йәшәрен йәшәгән кеше иҫке, ҡартайыу кәүҙәләнеше һәм ул китергә, яңы дәүер тыуыу — Һабантуй байрамы тип ҡабул ителгән яңы тормошҡа урын бушатырға тейеш тигән мифологик ҡараш^[2].

Ҡул көрәштереү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Таш ырғытыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Таш ырғытыу һабантуй байрамында һуңғы ваҡытта яңы ингән бәйге. Был бәйге 1950 йылдарҙа Бөрйән районы Килдеғол ауылында йәшәгән Рәхимйән Яхин исеме менән бәйле. Ул ҡыҙыҡ күреп юл буйында ятҡан ҙур аҡ ташты эйәрле ат аша алып ташлай. Был таш әлеге көндә Килдеғол мәктәбе музейында һаҡлана. Беренсе тапҡыр таш 1994 йылда Ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуы йыйынында бейеклеккә ташлана. Шул ваҡыттан таш ырғытыу бәйгеһе Бөрйән районы һабантуйында йылда ойошторола^[3]. Башҡа һабантуйҙарҙа ла был бәйгене күрергә була.

Йомортҡалы ҡалаҡты ауыҙға ҡабып йүгереү[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һығымта

Шулай итеп, башҡорт Һабантйының өҫтә һанап киткән ритуаль күренештәрен анализлау был байрамдың тамырҙары быуаттар тәрәнлегендә һәм уның нигеҙендә тәү ата-бабаларҙың мифологик ҡараштары ятҡанын күрһәтә. Тәбиғәт яңырған дәүерҙә, яҙ көнө, Һабантуй байрам итеү аша беҙҙең йыраҡтағы ата-бабалар донъяны яралтҡан һәм яңыртҡан Хоҙайҙың батырлыҡтарын ҡабатлағандар тип әйтергә кәрәк.

Хәҙерге заманда Һабантуйҙар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ғәҙәттә Һабантуйҙы бер-нисә ауыл бергә үткәрә. Һабантуй алдынан малайҙар һебә йыялар. Һебә йыйыу—ауылда өй беренсә йөрөп һабантуйға бүләк йыйыу. Һебә йыйыусыларға хужалар таҫтамал, яулыҡ, аҙыҡ-түлек биреп сығара. Борон һабантуйҙа егеттәр милли көрәштә көс һынашҡан, һырғауылға үрмәләү, тоҡ менән һуғышыу, атта сабышыу һәм башҡа халыҡ уйындары үткәрелгән. Сәсәндәр, ҡурайсылар, йыраусылар, бейеүселәр үҙ-ара ярышҡан. Йылдың уңышлы килеүен теләп доға уҡығандар. Еңеүселәргә төрлө бүләктәр бирелгән.

Байрамда уйын-көлкө, аш-һыу араһында донъя хәлдәре, ил эштәре хакында фекер алышыу ойошторолған, алдынғы тәжрибә маҡтап телгә алынған.

Тарихсы Салауат Ғәлләмов һабантуй курд-иран һүҙе, һаб орлоҡ тигәнде аңлата тип иҫәпләй.

Башҡа һәйбәт миҙгел йолалары кеүек, һабантуй ҙа беҙҙең көнгә тиклем һаҡланып ҡалған. Совет осоронда был йоланы һаҡлап ҡалыу өсөн Совет һәм партия органдары күп көс һалды, дини үҙенсәлектәре алып ташланды. Хәҙер һабантуйҙар тәүҙә ауылдарҙа, шунан район үҙәктәрендә үткәрелә. Унда яҙғы баҫыу эштәренә һәм мал ҡышлатыуға йомғаҡ яһала, алдынғыларҙы бүләкләү ойошторола.

Матур йола булараҡ һабантуй республикабыҙ ҡала һәм райондарынан тыш илебеҙ баш ҡалаһы Мәскәүҙә^[4][5], шулай уҡ Санкт-Петербург, Владивосток^[6], Нижневартовск ҡалаларында һәм милләттәштәребеҙ күпләп йәшәгән край һәм өлкәләрҙә (Ҡурған өлкәһе^[7]), башҡа төбәктәрҙә, шулай уҡ БДБ дәүләттәрендә, ҡайһы бер яҡын һәм алыҫ сит илдәрҙә лә үткәрелә. Мәҫәлән, Анкара , Лондон^[8], Париж^[9], Рим^[10], Рига^[11], Женева^[12] һәм донъяның башҡа ҡалаларында ла үҙенсәлекле һабантуйҙар үтә. Уларҙа милли уйындар, сәнғәт коллективтары концерты, сауҙа ойошторола.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

• Лепехин И. И. Дневные записки путешествия академика Ивана Лепехина по разным провинциям Российского государства: в 1768, 1769 и 1770 годах. — СПб., 1795—1802;
• З.Г.Аминев. Мифоритуальные основы башкирского праздника «САБАНТУЙ» // Актуальные проблемы истории Саяно-Алтая и сопредельных территорий: материалы международной научно-практической конференции, 24-26 октября 2007 г., г.Абакан. Выпуск 3. Часть 1 / Отв. ред. И.А.Чеботарева. – Абакан: Издательство Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанаева, 2007. – С.175 – 188.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

	Һабантуй Викимилектә
	Һабантуй Викияңылыҡтарҙа

• Фатыхова Ф. Ф. Сабантуй // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Синицкая О. А. Башкирский праздник сабантуй в трудах учёных и исследователей // Вестник Челябинского государственного университета. — 2014. — № 8 (337). — С. 106—110.
• Автор: Закирьян АМИНЕВ, научный сотрудник Института гуманитарных исследований Академии наук РБ. Когда боги ходили по земле… Сабантуй — это инсценировка древних мифов, считают учёные. Газета: «Республика Башкортостан» № 113 от 11 Июня 2013 2019 йылдың 27 июль көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 27 июль 2019)
• [1]
• «Женевала һабантуй» тапшырыуы. 3 сентябрь 2108 йыл(недоступная ссылка)
• Ватандаш 2012 йылдың 14 ғинуар көнөндә архивланған.

Башкортостан Республикаһы Күгәрсен районы муниципаль районының Тәүәкән ауылы «Бәпембә» балалар баксаһы мәктәпкәсә белем биреү муниципаль автоном учреждениеһы

ҺАБАНТУЙ БАЙРАМЫ

                                                                       Тәрбиәсе : Ғафарова З.З.

2019

ҺАБАНТУЙ — башҡорттарҙың боронғо байрамы. Ул яҙғы сәсеү эштәре менән малға бесән әҙерләу араһында үткәрелә. Ғәҙәттә бер-нисә ауыл бергә үткәрә. Һабантуй алдынан малайҙар һебә йыялар. Һебә йыйыу — ауылда өй беренсә йөрөп һабантуйға бүләк йыйыу. Һебә йыйыусыларға хужалар таҫтамал, яулыҡ, аҙыҡ-түлек биреп сығара.
Һабантуй башланғас, ҡор башы (майҙың атаһы ла тиҙәр) халыҡты ҡотлап, изге теләк теләй, ниндәй көрәш, бәйгеләр булырын, кемдәр, ҡайҙан ҡунаҡтар килгәнен, уларҙың ырыуын һанап сыға, ниндәй атаҡлы ҡурайсыларҙың, думбырасы, ҡумыҙсыларҙың, былтырғы батырҙарҙың, йырсыларҙың килеүен әйтә, уларға халыҡ сәләмен еткерә. Ҡунаҡтарҙы майҙан ҙурлап ҡаршылай: дөңгөр һуғалар, һорнай уйнайҙар. Ҡор башы, шулай уҡ майҙанда ил хәлдәренә ҡағылышлы ниндәй етди һүҙ булыры тураһында ла һөйләй.
Һәр ауыл, ҡаҙан аҫып, байрамға атап һуйған һуғымын бешергән, ситтән килгән ҡунаҡтарҙы бүлешеп алып һыйлаған, хөрмәт иткән. Һуғым башын йәки баш итен ҡарттарға илтеп биргәндәр. Йола буйынса, уны, баш эйеп, батыр килтергән. Аҡһаҡал йә мулла ҡабул иткәндә егеткә рәхмәт әйткән. Баш итен ҡарттар барыһы ла ауыҙ итергә тейеш булған. Өлөшсө иң тәүҙә алып килеүсе батыр егеткә баш итенең уң ҡолағын (йә ҡолаҡ арты өлөшөн) киҫеп биргән дә: “Уң хәбәр менән генә йөрө!” — тигән.
Һабантуйҙа егеттәр милли көрәштә көс һынашҡан, һырғауылға үрмәләү, тоҡ менән һуғышыу, атта сабышыу һ. б. халыҡ уйындары үткәрелгән. Сәсәндәр, ҡурайсылар, йыраусылар, бейеүселәр үҙ-ара ярышҡан. Йылдың уңышлы килеүен теләп доға уҡығандар. Еңеүселәргә төрлө бүләктәр бирелгән.

АТ САБЫШЫ
Иң тәүге бәйге — ат сабышы. Унда, ғәҙәттә, үҫмер малайҙар сабыша. Бәйгегә тиклем аттарҙы тәрбиәләйҙәр. Бәйгенең беренсе бүләген (һебәһен) ауыш ҡолғаға тағып ҡуйыр булғандар. Беренселекте алыусы, сабып килешләй үк, ул бүләкте эләктереп алған.

КӨРӘШ
Көрәш бәйгеһен дә малайҙар башлаған. Шунан ғына ир ҡорона еткәндәр бил һынашҡан. Көрәшселәр буй йә ауырлыҡҡа ҡарап түгел, ә йәрәбә, шыбаға буйынса көрәшкән. Ғәҙәттә, һәр ауыл үҙене

Ғәҙәттә, һәр ауыл үҙенең батырын махсус әҙерләгән: тәкә һуйып, ай буйы ашатып, һыйлап йөрөткәндәр. Борон йома көн иртән һуйылған малдың ҡанын мөгөҙгә һалып (йә туҫтаҡ менән) батырға эсергәндәр. Батыр даны ырыу данына әйләнгән.

АТТАН ТАРТЫШЫУ
Көс, йылдамлыҡ, сослоҡто һынау өсөн һыбайлылар бер-береһен аттарынан тартып төшөрөргә тырыша.

ТАШ ЫРҒЫТЫУ
Бик боронғо көс һынашыу алымы. Батыр егет оло ташты күтәреп сорғота. Ни тиклем алға ташлай — тимәк, шул хәтлем көслө.

ТАҠМАҠ ӘЙТЕШЕҮ
Түңәрәк уртаһына ҡурайсылар, ҡумыҙсылар баҫа. Түңәрәктең икенсе ҡатында таҡмаҡ әйтәләр, сәмгә һалып ярышып бейешәләр:
Тыпыр-тыпыр бейе әле,
Таҡта табырбыҙ әле.
Бер төшкәндә бейеп ҡал,
Һағынып һөйләрҙәр әле.
Беҙҙең ауыл — ҙур ауыл,
Урамдары киң ауыл.
Беҙҙең яҡта һабантуйҙар
Ана шулай үтә ул!
Түңәрәктә ауыл менән ауыл таҡмаҡ әйтешә, мәрәкәләшә. Ҡурайсы, йырсы, сәсәндәрҙең, бейеүселәрҙең ярышы һабантуй буйына бара.

МӘРӘКӘ УЙЫНДАР
Ҡалаҡҡа йомортҡа һалып, тоҡ кейеп йүгереү, бүрәнә өҫтөндә эсенә юнысҡы, бесән тултырылған тоҡ менән “һуғышыу”, күҙ бәйләп әйбер киҫеү, аҙым һайын исем әйтеү, тулы күнәктәр менән йүгерешеү, ике кеше “бер кеше” булып (береһенең һул аяғына икенсеһенең уң аяғы бәйле килеш) һикереү һ.б. Мәргәнлекте һынау өсөн бейек ҡолғаға тағылған түбәтәй йә бүреккә уҡ атышыу, бүкән өҫтөндә ултырған сеүәтәгә атыуҙар, ағас ботағына йә ҡолғаға аҫылған нәмәгә таяҡ менән бәреүҙәр һ.б.
Элек һабантуй бер нисә көн барған. Һәр ырыу, ара үҙенең бар һәләтен, батырҙарын күрһәтергә, һәр ҡайһыһы тирмәләрҙә ҡунаҡ булып сығырға тейеш булған. Йыйын бағанаһына тамғалар ырып, ырыу араһында тоғролоҡҡа ант әйтешеү үткән.

Быуаттарҙан беҙгә килгән
Һабантуй байрамдары.
Халҡымдың изге йолаһы,
Йәйҙең күрке, йәмдәре.
Һабан, һабан, һабантуйы,
Күкрәп үҫер иген туйы.
Түҙемһеҙлек менән көтә
Халҡым уны бер йыл буйы.

сабантуй

Сабантуй бәйрәме

Сабантуй — самый известный национальный праздник татар, который не имеет точной даты празднования, но, как правило, проводится в промежутке между последними числами мая и конца июня.

Что такое Сабантуй и какое значение он имеет для татар? Это — воистину всенародное увеселительное и одновременно спортивное мероприятие, в котором принимают участие не только профессиональные спортсмены, но и любые желающие, зачастую из числа многочисленных зрителей.

Последнее обстоятельство создает забавные и веселые ситуации среди соревнующихся, атмосферу всеобщего участия, единения и, видимо, поэтому праздник Сабантуй является столь любимым среди татар, как, впрочем, и среди представителей других национальностей, участвующих в этом торжестве.

Немного истории

Сабантуй (с татарского «праздник плуга») — это древний обряд тюркских народов. Традиционно его проводили перед началом посевных работ, а в настоящее время — это веселое празднование по их окончании, на котором не утихают национальные песни и пляски, шуточные конкурсы и спортивные состязания.

У татар даже принято шутливо называть «сабантуем» любое громкое и веселое мероприятие, например, свадьбу или другое торжественное застолье.

Праздник Сабантуй имеет более чем тысячелетнюю историю. Еще в 921 году его описывал в своих трудах знаменитый исследователь Ибн Фадлан — посол из Багдада, прибывший в Булгары. Татары издревле считали Сабантуй большим событием и готовились к нему заранее.

Праздничные мероприятия вели старейшины, устанавливающие порядок проведения состязаний. По сей день не только в Казани, но и по всей России и даже за рубежом татары шумно и весело отмечают праздник плуга.

Это интересно! Сабантуй внесен в список шедевров Всемирного культурного наследия ЮНЕСКО.

Когда проводится?

В Республике Татарстан Сабантуй проходит, как правило, в июне, в три этапа. В первую субботу по окончании весеннего сева праздник проводится в селах и деревнях республики, через неделю — в крупных городах Татарстана, а еще через неделю в столице республики г.Казани проходит главный Сабантуй.

Как отмечают праздник в наши дни?

Традиции и обряды празднования с течением времени постоянно менялись, некоторые упразднялись и на их месте появлялись новые. Сегодня традиционный Сабантуй открывает приветственным словом один из руководителей района или города, а на главном сабантуе в Казани — Президент Татарстана.

После торжественного открытия праздника начинается развлекательная часть: выступают певцы, танцоры, участники художественной самодеятельности или же профессиональные деятели искусства. Выступления сменяет череда шуточных конкурсов на ловкость и силу, например, различные состязания в беге: бег в мешках, бег с наполненными водой ведрами на коромысле, бег с ложкой во рту с положенным на нее яйцом.

Гости соревнуются в бою мешками, набитыми сеном, который ведут на скользком бревне; состязаются в игре, во время которой нужно с завязанными глазами разбить палкой глиняный горшок, установленный на земле.

Также пользуются популярностью перетягивание каната, палки, лазанье на высокий гладкий столб за призом, который закреплен наверху. В качестве приза используют живого петуха в клетке, сапоги и другое.

Самым значимым состязанием на Сабантуе была и по-прежнему остается национальная борьба на поясах «корэш». Лидеру состязаний традиционно вручают самый ценный подарок Сабантуя. Раньше победителю дарили живого барана, в наши дни это может быть автомобиль или дорогая бытовая электроника.

На майдане, так называется площадь для проведения праздника, проходят разные соревнования между певцами, чтецами и танцорами, организуются мастер-классы по национальным ремеслам. Обычно майдан продолжается с 10-11 утра до 2-3 часов дня. На нем продают сладости и другие угощения, в том числе и национальные, часто устраивают семейные чаепития за самоваром.

Сабантуй в Татарстане обладает статусом государственного праздника и проводится в каждом муниципальном районе и поселении республики. Издаются указы и постановления о подготовке, сроках и местах проведения, назначаются оргкомитеты из руководителей самого высокого ранга.

Ежегодно в Сабантуе по всему Татарстану в качестве организаторов, артистов, спортсменов и просто зрителей принимают участие сотни тысяч жителей и гостей республики.

Как правило, в праздновании Сабантуя принимают участие и высокопоставленные лица. Так, в свое время Борис Ельцин на празднике разбил битой горшок с первого удара, Владимиру Путину удалось достать монетку из чана со сливками «катык», а Дмитрий Медведев выковал часть фразы «Кузнецу — счастья народного» на подкове.

7 интересных фактов о древнем празднике

Что еще вы не знали о празднике сабантуй? Проверьте свою наблюдательность – вот 7 интересных фактов, среди которых наверняка найдется хотя бы одно утверждение, которое вы слышите впервые:

1. Наиболее раннее упоминание Сабантуя в письменных источниках относится к 1292 году. Однако истоки праздника берут начало в древних обрядах поклонения богу солнца и неба Тенгри. На площади собирался народ, чтобы принести жертву богу Вечного Неба — Тенгри и просить хорошего урожая. С принятием Ислама в 922 году, Сабантуй утрачивает сакральный смысл языческого культа и становится праздником начала сева.
2. Слово сабан в переводе с татарского имеет несколько значений: плуг, яровые культуры, весенне-полевые работы, а слово туй – праздник. Поэтому «сабантуй» смело можно перевести как успешного завершения весенне-полевых работ и будущего урожая, а также — праздник плодородия и благополучия!
3. По мнению многих специалистов, раньше этот праздник назывался Сабатуй, от слова саба. Саба — емкость из козьей или бараньей шкуры, незаменимая при перемещении на лошадях, для хранения кумыса и прочих напитков. Например, некоторые из сибирских татар по сей день называют Сабантуй — Саба-туй.
4. Сабантуи известны своими состязаниями среди богатырей, наездников, борцов, лучников. Например, соревнования на самого меткого стрельца, борьба на кушаках, бег с коромыслами, бой мешками на бревне и так далее. В общем, на празднике отличная возможность проявить все свои физические качества и таланты.
5. На огромном древнем евразийском степном пространстве спортивные игры были как локальными, так и всестепными. На них выявлялись лучшие борцы, лучники, наездники и скакуны всей Великой Степи от Тихого океана (Китай), Средней Азии до Черного, Азовского, Каспийского морей и Карпатских гор. В период проведения игр было одно незыблемое правило: на месяц прекращались любого рода конфликты, в том числе, военные.
6. Есть мнение, что Сабантуй был прототипом греческих Олимпийских игр и даже не исключается, что общестепные спортивные состязания были привнесены в греческую культуру через киммерийцев (восточноевропейские кочевые племена).
7. В современном русском языке название «сабантуй» стало нарицательным и часто обозначает любое (не обязательно праздничное) застолье.

Поздравления с сабантуем на татарском и башкирском языках

Поскольку в России этот веселый праздник с особым размахом отмечают татары и башкиры, им будет особенно приятно получить поздравления на национальных языках:

По-татарски:

Сезне Сабантуй бәйрәме белән чың куңелдән котлыйбыз!  — Поздравляем вас с праздником Сабантуй от чистого сердца!

Сезгә исәнлек-саулык, бәхет һәм иминлек телибез! — Желаем здоровья, счастья и благополучия!

Сабантуй бэйрэменэ рэхим итегез! — Добро пожаловать на праздник Сабантуй!

Котлыйбыз! Бәхетле булыгыз! — Поздравляем! Будьте счастливы!

По-башкирски:

Ҡотлайбыҙ Һабантуй бәйрәме менән! — Поздравляем с Сабантуем!

Ҡәҙерле дүҫтар! Ҡоростай ныҡлы һаулыҡ, эшегеҙҙә ҙур уңыштар, саф мөхәббәт теләйбеҙ! — Дорогие друзья! Желаем здоровья, большого счастья, успехов в работе, любви!

Hеҙҙе байрам менән ҡотлайым! — Поздравляю Вас с праздником!

Оҙон ғүмер һинә теләйем! — Желаю долгой жизни!